altzari

Altzari

Altzaria, sarritan pluralean erabilia, giza jardueren euskarri gisa erabiltzen den objektu mugikorra da; etxeetan, bulegoetan eta bestelako lokaletan ohikoak diren erabilera eta jarduerak errazteko balio duten objektuak dira^[1].​ Terminoak, normalean, giza jarduera arruntak errazten dituzten objektuei egiten die erreferentzia, hala nola lo egitea, jatea, janaria prestatzea, atseden hartzea, etab., mahai, aulki, ohe, apalategi, sukaldeko altzari eta abarren bidez. Terminoak ez du bere baitan hartzen tresnak eta makinak, hala nola ordenagailuak, telefonoak, etxetresna elektrikoak, etab.
Altzariak, funtzionalak izateaz gain, diseinu jakin baten emaitza izan daitezke, eta apaingarri gisa ere har daitezke. Horrez gain, helburu sinboliko edo erlijiosoa ere eduki dezake.
Altzariak material mota askotakoak izan daitezke, esaterako metalezkoak, plastikozkoak edo zurezkoak.
Hainbat altzari-mota daude, hala nola lurretik bereizitako gainazal horizontala duten altzariak: aulkiak, oheak, mahaiak... edo liburu, aldizkari, arropa eta abar biltegiratzeko edo artxibatzeko altzariak. Hiri-altzariak edo hiri-ekipamenduak honako hauek dira: bankuak, markesinak, paperontziak, etab. udalek instalatuak auzotarrek erabil dezaten.
Altzariak diseinuaren emaitza edo dekorazio-artearen modua izan daitezke. Altzarien helburu funtzionalez gain, helburu sinboliko edo erlijioso bat ere eduki dezakete. Etxeko altzariek, beste objektu batzuekin batera (lanparak edo erlojuak, adibidez), barne-espazio egokiak, erosoak eta funtzionalak sortzen dituzte.
Altzariak eskuz edo industrian egindako lanak izan daitezke, eta, apaingarri gisa duten karga handiagatik, objektu artistikotzat hartu izan da dekorazio-artearen historian, batez ere industriaurreko garaikoak badira.
Gaur egun, garrantzi handia hartu dute autozerbitzu erregimenaren salmentarako, altzari komertzialak eta dendetan produktuak erakusteko apalak. Estandar jakin batzuen barruan, oso elementu sinpleak izan daitezke, edo oso diseinu espezifikoak eta sofistikatuak, aurkeztu beharreko produktu-mota zein den.
Altzariak eguneroko lanetan erosotasuna eta eraginkortasuna hobetzeko sortu ziren. Bizitegirako eta kontratupekoan banatzen da, erabilera eta kokapena zein den. Sailkapen hori XX. mendean sortu zen, eragin errenazentistetan eta teknologia berrietan oinarrituta^[2]. Aldaketa altzarien funtzioak zabaldu zituzten faktore sozial eta ekonomikoek eragin zuten. Bigarren Mundu Gerraren ostean, masa-ekoizpena handitu egin zen, bere sinpletasun eta errentagarritasunagatik.
Gerraostean, sormen-leherketa bat gertatu zen bizitegi-altzari eta kontratu-altzarien diseinuan. Bizitegi-altzarietan ergonomiak eta berrikuntzak lehentasuna ez bazuten ere, kontratukoetan lehentasuna zuten lan-eremuan denbora gehiago ematen baitzen. XX. mendearen erdialdetik aurrera, kontratupeko altzarien fabrikatzaileak bizitegi-altzariak diseinatzen hasi ziren ikuspuntu ergonomiko eta teknologikoarekin bizitegiko beharrak asetzeko eta bi alderdi horiek betez.
Erabiltzen diren materialak hauek dira:
Gizakiaren ohiturak aldatzearekin batera hasi zen altzarien historia, ehiztari nomada izatetik nekazari sedentario bihurtzean. Iraun duten antzinako altzarien aztarnak Antzinako Egiptoko horma-pinturetan eta behe-erliebeetan daude, K.a. 3. milurtekoak. Antzinako Egiptotik berreskuratutako altzariak dira: Tarkhanen hilobi batean aurkitutako ohe bat; Hetepheres erreginaren hilobiko objektu higigarrien multzo bat. K.a. 2600. urte ingurukoa, edo K.a 1550. urte inguruko banketa bat Tebasen. Tutankamonen hilobian, K.a. 1325. urte ingurukoa, hainbat gauza zeuden, esaterako, nahiko ondo kontserbatutako zenbait altzari. Iraun duen alfonbrarik zaharrena, Pazyryk-eko alfonbra, Siberiako hilobi batean aurkitu zuten, izoztuta, eta K.a. VI. eta III. mendeen artean datatu dute.
Objektu naturalak aztarna-altzari gisa erabiltzeko ohitura, ziurrenik, giza zibilizazioaren hastapenetatik dator^[3]. Litekeena da lehen gizakiek zuhaitz-motzondoak eserlekutzat, arrokak oinarrizko mahaitzat eta goroldio-eremuak lo egiteko erabiltzea^[3]. Paleolitiko berantiarrean edo neolitiko goiztiarrean, duela 30.000 urte inguru, jendea bere altzariak egiten eta zizelkatzen hasi zen egurra, harria eta animalien hezurrak erabiliz^[4].​ Egindako altzarien existentziaren lehen froga Errusiako Gagarino aztarnategian aurkitutako Venusen estatuatxo bat da, jainkosa tronu batean eserita irudikatzen duena^[5].​ Antzeko emakume baten estatua aurkitu zuten Çatal höyüken, Turkian, K.a. 6000 eta 5500 urteen artean^[3]. Iruditxoetan halako eserlekua sartzeak esan nahi du horiek garai horretako artefaktu arruntak zirela dagoeneko^[5].
Skara Brae, Orkadakeko herrixka neolitikoan, Eskozian, aparteko harrizko altzari batzuk induskatu dira. Aztarnategia K.a. 3100 eta 2500 artekoa da, eta, Orkadetan egur gutxi zegoenez, Skara Brae-ko biztanleek harriarekin (erraz lor zezaketen materiala) egin behar izan zituzten etxean erabiltzeko objektu bihurtzeko. Etxe bakoitzak sofistikazio maila handia erakusten du, eta harrizko altzari aukera zabalaz hornituta zegoen, armairu, komoda eta oheetatik hasi eta apal eta harrizko eserlekuetaraino. Harrizko ontzitegia jotzen zen garrantzitsuentzat, sinbolikoki etxe bakoitzaren sarreraren parean baitzegoen eta, beraz, sartzean ikusten zen lehen elementua baitzen, agian, objektu sinbolikoak erakutsiz, baita dekoraziozko artelanak ere, hala nola aztarnategian aurkitutako neolitikoko harri landuko hainbat bola.
Antzinate klasikoko objektuak Frigiako tumuluetan eta Gordioko Midas muinoetan (Turkia) aurkitu dira, eta K. a. VIII. mendekoak dira. Aurkitutako piezen artean, inkrustazioak dituzten mahaiak eta zerbitzu-armairuak daude. Nimrudeko asiriar jauregiko lanak ere badaude, K.a. IX. mendetik VIII. mendera bitartekoak. Kontserbatzen den alfonbrarik zaharrena, Pazyryk izenekoa, Siberiako hilobi izoztu batean aurkitu zen, eta K.a. VI. eta III. mendeen artean datatu da.
Antzinako Egiptoko zibilizazioa Nilo ibaiaren ertzetako lurrak luberrituz eta ureztatuz hasi zen^[6], K.a. 6000. urtean, gutxi gorabehera. Ordurako, Nilo ibarreko gizartea nekazaritza antolatuan eta eraikin handien eraikuntzan aritzen zen^[7]. Garai horretan, Egiptoko hego-mendebaldeko muturreko egiptoarrak abeltzaintzan aritzen ziren, baita eraikin handiak eraikitzen ere. Morteroa K.a. 4000. urtearen inguruan erabiltzen zen. Nilo eta delta haraneko biztanleak autosufizienteak ziren, eta garagarra eta emmer-a (jatorrizko gari-barietatea) landatzen zituzten, eta ihizko tapizez estalitako putzuetan gordetzen zuten^[8]. Behiak, ahuntzak eta txerriak hazten zituzten, eta lihoak eta saskiak ehotzen zituzten. Aro aurredinastikoko altzarien ebidentziak urriak dira, baina I. Dinastiako hilobien laginek adierazten dute garai hartako etxeetan altzarien erabilera aurreratua zegoela^[9].
K.a. 3200. urtearen inguruan hasi zen dinastia garaian, egiptoar artea modu esanguratsuan garatu zen, eta horrek altzarien diseinua ere ekarri zuen^[10].​ Egiptoko altzariak batez ere egurrez egiten ziren, baina, batzuetan, beste material batzuk ere erabiltzen ziren, hala nola larrua^[11], eta piezak, askotan, urrez, zilarrez, boliz eta ebanoz apaintzen ziren^[11]. Egipton zegoen zura ez zen egokia altzariak egiteko, eta, beraz, beste leku batzuetatik inportatu behar zen herrialdera^[10], bereziki Feniziatik^[12].​ Egur eskasiak eraikuntza teknikak berritzera behartu zuen. Horren adibide izan zen bi pieza laburrago lotzeko eta habe luzeagoa egiteko bufanda bidezko loturak erabiltzea^[13], baita xaflak egitea ere, non eraikuntza-material nagusitzat kalitate txikiko zur merkea erabiltzen baitzen, gainazalean egur garestiko geruza mehe bat jarriz^[14].
Aldi dinastikoan erabili zen lehen aulki-altzaria taburetea izan zen. Egiptoko gizarte osoan erabiltzen zen, errege-familiatik hasi eta herritar arruntenetaraino^[15].​ Diseinu desberdinak erabiltzen ziren, lau hanka bertikaleko aulkietatik hasi eta hanka gurutzatu eta hedatuetara arte; hala ere, ia guztiek eserleku angeluzuzena zuten. Hona hemen adibide batzuk: langile-aulkia (hiru hankako egitura sinple bat eserleku ahur batekin erditzean eroso egoteko diseinatua^[16])​ eta aulki tolesgarria (askoz ere apainduagoa eta hanka tolesgarri gurutzatuak zituena^[17] zizelkatutako ahate-buruekin eta boliarekin apaindua^[17] eta brontzezko bandak zituena^[15]). Aulki osoak askoz bakanagoak ziren Antzinako Egipton, pertsona dirudunentzat eta goi-mailakoentzat baino ez baitziren, eta estatusaren ikurtzat hartzen ziren; XVIII. Dinastiara arte ez ziren etxe arruntetara iritsi^[18].​ Hasieran, aulki bati bizkarralde zuzen bat gehituz egiten ziren, eta geroagoko aulkiek, berriz, bizkarralde inklinatu bat zuten^[18].​ Antzinako Egiptoko beste altzari-mota batzuk mahaiak dira, artean oso adieraziak, baina ia ez daude kontserbatu objektu gisa (agian, hilobietatik kanpo jartzen zirelako eta ez barruan), baita badaude ohe eta kutxak ere^[19][20][21].
Antzinako Greziako altzarien diseinua K.a. bigarren milurtekoan hasi zen, oheak eta klismos-aulkiak barne, altzari gisa ez ezik pitxer greziarren marrazkietan ere kontserbatu direnak.
Erromatarrek altzari oso ederrak zituzten. Herkulano eta Ponpeiako 1738 eta 1748ko indusketetan, Vesuvio sumendiaren erupzioaren errautsen artean kontserbatutako erromatar altzari batzuk aurkitu ziren: egur gorriz egindako oheak, zilarrezko inkrustazio erraz eta arinekin; eserleku ezberdinak, hala nola «bisellium»a bi pertsonarentzat eta «sella» bakarrarentzat. Eserleku horiek, askotan, brontzezkoak izaten ziren, bizkarralderik gabeak, eta horrek deseroso bihurtzen zituen. Bizitza arruntean, berriz, egurrezko aulki arin eta erosoak erabiltzen zituzten, eta, haien aurrean, «scabellum» edo taburetea jartzen zuten. Mahai eta tripode ugari zegoen, zeinak su-ontzi gisa erabiltzen ziren, eta, batez ere, argimutil eta lanpara ugari, baita zurezko kutxak ere metalezko apaingarriekin, eserlekuekin, gurdiekin eta abarrekin. Kristautasunaren garaipenarekin eta barbaroen inbasioarekin, Erromako artistak erbesteratu egin ziren, eta antzinako altzariek garrantzi handia hartu zuten, bereziki Ekialdeko inperioan, hau da, bizantziarren artean^[22].
Erdi Aroan, arteek, industriak eta merkataritzak ordura arte ezagutu gabeko distira hartu zuten, eta, monasterioetako tradizioak jarraitzen zituzten artisten ondoan, beste batzuk sortu ziren arkitekto laikoekin elkartasunean. Ordukoak dira arotzeriako eta zurezko eskulturako lan bikainak: kutxak, armairuak, pinturaz edo behe-erliebez apaindutako bankuak, hori guztia oso eramangarria eta, jabea etxez aldatzen zenean, gurdietan edo mandoen gainean garraiatzeko modukoa izateko aproposa. Oheak eta eserlekuak kuxinez apainduta zeuden. Oso nabarmenak ziren koruko zeremonia-aulki eta erretore-aulkiak. XIV. mendean, altzariak luxuagatik bereizten dira, eta hainbat kutxa burdineriaz, sega-zelaz apainduta daude; kobrezko edo egurrezko aulkiak; maletak; saskiak; kutxak; armairu handiak eta ohe zabalak; arasak, etab^[22].
Beste arteekin batera, XV. eta XVI. mendeetako Pizkunde italiarrak arte klasikoaren berpizkundea markatu zuen, tradizio greko-erromatarrean inspiratua. Aldi horretan, apainduraren gramatika berri bat sortu zen, zeinak elementu apaingarriak ere bazituen, hala nola telamonak, kariatideak, kimerak, palmondoak, ereinotzak, zutabeak eta pilastrak, guztiak eragin klasikotik eratorriak. Estiloaren garapen hori erraztu zuten, neurri handi batean, grabatuaren erabilerak eta Italian oraindik ikus zitezkeen antzinako zatien zuzeneko behaketak, eta, horri esker, Pizkundeko artisauek forma klasikoak zehaztasunez emulatu ahal izan zituzten.
Europa iparraldean, ideia horiek zabaldu ziren lanak argitaratzeari esker, hala nola Vitruvioren lehen testua. Lan horiek altzarien diseinatzaileentzako gidatzat balio izan zuten, eta horiek Pizkundeko proportzio klasikoak eta apaingarriak txertatzen hasi ziren haien diseinuetan. Eragin hori, adibidez, bi solairuko armairuen sorreran islatu zen, proportzioari eta ornamentuari buruzko ideia errenazentistak zabaltzeko bide garrantzitsu bihurtu baitziren.
Italian, Pizkundearen sorterrian, lehen aldiz agertu zen benetako estilo klasikoa, arkitektoen eraginpean, eta etxe-barrualdeak altzariz janzteko moduan eragina zuten. Adibide bereizgarri bat da «cassapanca» (Florentziako etxeetan gela nagusian zegoen eserlekuaren eta arkoiaren konbinazioa), eta «cassone»a, berriz, panel margotuekin edo marketeria teknikekin oparo apaindutako kutxa mota.
XVI. mendean zehar, Pizkundearen eraginak altzarietan, Europa osoan zehar hedatu ziren, nahiz eta eskualde-ezberdintasun nabarmenak izan. Frantzian, adibidez, Karlos VIII.aren eta Frantzisko I.aren Italiaren inbasioen ondorioz, Italiako dekorazio-estiloak Amboiseko eta Fontainebleauko jauregietan sartu ziren; Espainian, berriz, Pizkundearen eragina elementu mudejarrekin batera gertatzen zen, bargeñoaren (tapa eraisgarria duen kutxa mota) dekorazioan ikus daitekeenez.
XVII. mendeko barrokoan, altzariek luxua eta oparotasuna islatzen zuten, eta egur exotikoen erabilera nabarmentzen zen, hala nola ebanoaren eta dekorazio landuen erabilera. Armairu handiak, ispiluak, eta altzariak barruko arkitekturarekin integratzea normala zen, eta, ikusmen aldetik, giro txundigarriak sortzen zituzten. Frantzian, Luis XIV.a Erregearen gorteak rol garrantzitsua izan zuen estiloaren bilakaeran, errege-tailerrak eta jauregietarako altzarien bilduma sortuz. Aldi horrek, altzari zizelkatu eta xehatuetatik pieza funtzionalagoetara hartu zuen barne, baina, betiere, edertasunaren ikuspegia mantenduz.
XVIII. mendean zehar, Europako altzarigintzan hainbat estilo lehiatu ziren, eta hori «estiloen arteko borroka» moduko bat izan zen. Ingalaterran, mugimendu nagusietako bat palladianismoa izan zen, Andrea Palladio arkitektoaren obratik eratorria, beste korronte garrantzitsu batzuekin batera existitzen zena, hala nola rokokoa, txinoiseriea eta gotikoa.
Rokokoa, jatorria Frantzian zuena, Ingalaterrara iritsi zen, eta Thomas Chippendale gisako diseinatzaileek berrinterpretatu zuten. Bere lanean, Chippendalek kaoba erabiltzen zuen pagoaren ordez, eta horrek aulkietan zulatuen diseinuak sortzea ahalbidetzen zuen, zeinak batzuetan rokoko estiloa elementu gotiko edo txinoiseriearekin konbinatzen zuten. Ingalaterrako altzari-ekoizpenean, estilo estetikoek ez ezik, lanaren antolaketak ere izan zuen eraginik. Chippendalek altzariak diseinatu eta ekoizteaz gain, zerbitzu integrala eskaintzen zuen, etxe bat altzariz hornitzeko behar zen guztia hornituz. Hori ez zetorren bat Frantziako produkzio ereduarekin, non lantegi txikiek hornitzen baitzituzten merkatariak.
Gotikoa eta txinoiseriea rokokoaren alternatiba gisa sortu ziren Ingalaterran. Gotikoak sustrai sakonagoak zituen Ingalaterrako tradizioan, eta aukera serioago gisa mantendu zen. Beste alde batetik, txinoiseriea, Txinako arte eta arkitekturan inspiratutako estiloarekin, berpiztu egin zen 1757an William Chambersen Designs for Chinese Buildings argitaratu zenean, eta Brightoneko Errege Pabiloiaren dekorazio bitxian aurkitu zuen bere adierazpenik gorena.
XVIII. mendeak aurrera egin ahala, neoklasizismoa lekua kentzen hasi zen rokokoari. Ingalaterran, Robert Adamek gidatutako estilo horrek, erromatar arkitekturan inspiratutako garbitasuna eta ordena zituen ardatz. Adamek arkitektura mota horren ikuspegi idealizatua islatzen zuten barruak sortu zituen, garaiko Ingalaterrako goi klasearen nahiekin bat eginez.
XIX. mendearen lehen erdian, altzariek funtsezko aldaketak izan zituzten aurreko urteekin alderatuta. Aldaketa horiek teknologia- zein estilo-terminoetan islatu ziren. Hasieran iraultza teknologikoak astiro aurrera egin bazuen ere, estiloaren eragina nabarmena izan zen. Neoklasizismoarekin kontrastean (zeinak, dotorea izan arren, ez baitzuen aurrerapen handirik ekarri manufakturan) altzarien bilakaerak eraldaketa nabarmena erakutsi zuen aldi hartan.
Arts and Crafts mugimendua XIX. mendearen bigarren erdian sortu zen Industria Iraultzaren ondorio kaltegarrien aurkako erreakzio gisa, eta masa-ekoizpena eta artisau-kalitatearen galera ekarri zituen. William Morris gisako figurek gidatuta, mugimendu horrek artisautzako teknika tradizionaletara itzultzearen alde egiten zuen, eguneroko objektuen, altzariak barne, edertasuna zein funtzionaltasuna baloratuz. Mugimendu hori funtsezkoa izan zen altzarien diseinuan modernitaterako trantsizioan; izan ere, artisautza balioesteaz gain, XX. mendeko estiloetan eragina izango zuen diseinurako oinarri etikoa ere ezarri zuen.
XX. mendearen lehen hiru laurdenetan, diseinatzaileek Vienako Sezesioa, Wiener Werkstätte, De Stijl, Bauhaus eta Art Déco estiloak landu zituzten.
Lehen Mundu Gerraren ostean, garapen handia izan zuen sektore teknologikoak, eta horrek aukera eman zuen materialekin esperimentatzeko. 30eko hamarkadan, Europako arkitektoen lanak Espainiako altzarien diseinuan izan zuen eraginari esker, arkitektoen eta Espainiako altzari-enpresen arteko lankidetza garrantzitsuak garatu ziren, herrialdean diseinu modernoa bultzatuz^[23].
Diseinu postmodernoa, Pop Art mugimenduak gurutzatuta, bultzada izan zuen hirurogeiko eta hirurogeita hamarreko hamarkadetan, laurogeiko hamarkadan Memphis Taldean edo Radical Design-en oinarritutako italiar mugimenduek sustatu zutelarik. Trantsizio-altzariak gustu tradizionalaren eta modernoaren arteko espazioa betetzen saiatu dira. WoodTouch eta antzeko ekimenek altzariei, apaingarri eta euskarri izateaz gain, funtzionaltasun berriak ematea proposatu dute.
Altzari bat zaharberritzeko, jatorrizko akabera nolabait konpontzen eta biziberritzen saiatu behar da. Gehienetan, horrek esan nahi du dagoen tratamendua kendu behar dela, eta egurra, landugabe, akabera berri baterako prestatu behar dela. Konpontzeko metodoak zur motaren araberakoak dira: trinkoa edo xaflatua; gogorra edo biguna; ale irekikoa edo itxia. Aldagai horiek, batzuetan, altzari bat konpontzea merezi duenetz erabaki dezakete, bai eta zaharberrituz gero beharko diren konponketa- eta akabera-motak ere. Altzariak zaharberritzeko 3 metodoak dira: gaztetzea, konpontzea eta birbukatzea.
Gaztetu. Pieza erraz leheneratu daiteke, gainazala garbitu eta argizaria eman besterik ez da egin behar, egungo akabera mantenduz. Oraindik egoera onean dauden egurrezko altzarietan funtzionatzen du, eta horiek garbitzeko modurik errazena da.
Konpondu. Prozesu horrek mailatuak eta pitzadurak konpon ditzake higatutako eremu batzuk ukituz eta gainazala kendu gabe. Teknika horrekin, akabera mantendu daiteke, eta objektua produktu espezializatuekin konpondu.
Birpintatu. Geratzen den guztia kentzea, adibidez, edozein pintura-hondar produktu desugertzaile batekin edo eremua pixka bat lixatuz gero egurrarentzako akabera aplikatzeko, hala nola olioarentzako argizaria zura babesteko.
Garbiketa. Altzarietako zikinkeria, hautsa eta koipea kentzeko, erabili xaboi leun bat edo altzari-garbigailu espezializatu bat.

Wikipediarekin konexio arazoren bat gertatu da: