denbora-tarte

SARRERA DESBERDINA:

Denbora

Denbora iraganetik, orainetik, etorkizunera, itxuraz atzeraezina den segida batean gertatzen den existentziaren eta gertaeren sekuentzia jarraitua da. Gertaerak sekuentziatzeko, gertaeren iraupena edo haien arteko tarteak alderatzeko eta errealitate materialean edo esperientzia kontzientean magnitudeen aldaketa-tasak kuantifikatzeko erabiltzen diren hainbat neurketaren magnitude bat da^[1][2][3]. Askotan denbora laugarren dimentsio gisa aipatzen da, hiru dimentsio espazialekin batera^[4].
Denbora oso gai garrantzitsua izan da denbora luzean erlijioan, filosofian eta zientzian, baina esparru guztietan zirkulartasunik gabe aplika daitekeen definizioak sistematikoki saihestu ditu adituak^[5]. Hala ere, negozioek, industriak, kirolek, zientziek eta arte eszenikoek denbora-nozioren bat dute beren neurketa-sistemetan^[6][7][8]. Fisikan, denbora operazionalki honela definitzen da: "erloju batek markatzen duena"^[9][10].
Erlatibitate orokorrak denboraren izaera fisikoari heltzen dio espazio-denborako gertaerekiko. Gertaeren adibide dira bi partikulen arteko talka, supernoba baten eztanda edo kohete baten etorrera. Gertaera bakoitzari bere denbora eta posizioa adierazten duten lau zenbaki eman dakizkioke (gertaeraren koordenatuak). Hala ere, zenbakizko balioak desberdinak dira behatzaileentzat. Erlatibitate orokorrean, orain zer ordu den galdetzeak behatzaile jakin batekin soilik du zentzua. Distantzia eta denbora estuki lotuta daude, eta argiak distantzia zehatz bat zeharkatzeko behar duen denbora berdina da behatzaile guztientzat, Michelsonek eta Morleyk lehen aldiz jendaurrean frogatu zuten bezala. Erlatibitate orokorrak ez du denboraren izaera lantzen mekanika kuantikoa aplikatzen den tarte oso txikietarako. Gaur egun, ez dago erlatibitate orokor kuantikoaren teoria onarturik^[11].
Denbora funtsezko zazpi magnitude fisikoetako bat da, bai Nazioarteko Unitate Sisteman (SI), bai Kopuruen Nazioarteko Sisteman. SIren oinarrizko denbora-unitatea segundua da, zesio-atomoen trantsizio elektronikoaren maiztasuna neurtuz definitzen dena. Denbora beste magnitude batzuk definitzeko erabiltzen da, abiadura adibidez, eta, beraz, denbora magnitude horien arabera definitzeak definizioaren zirkulartasuna ekarriko luke. Denboraren definizio operatibo bat, zeinaren arabera gertaera zikliko estandar baten edo bestearen errepikapen-kopuru jakin bat behatzea (mugimendu askeko pendulu baten igarotzea, esaterako) segundua bezalako unitate estandar bat baita, oso baliagarria da bai esperimentu aurreratuak egiteko, bai bizitzako eguneroko gaietan. Gertaera baten behaketak deskribatzeko, leku bat (espazioan duen posizioa) eta denbora bat idatzi ohi dira.
Denboraren definizio operatiboak ez du jorratzen zein den denboraren funtsezko izaera. Ez du aztertzen zergatik gerta daitezkeen gertaerak espazioan aurrera eta atzera, eta gertaerak, berriz, denboraren aurrerapenean bakarrik gertatzen diren. Espazioaren eta denboraren arteko harremanari buruzko ikerketek etengabeko espazio-denbora definitzera eraman zituzten fisikariak. Erlatibitate orokorra da espazio-denboraren funtzionamendua ulertzeko esparru nagusia^[12]. Espazio-denboraren ikerketa teoriko eta esperimentaletan egindako aurrerapenei esker, denbora zabaldu daitekeela frogatu da, batez ere zulo beltzen ertzetan.
Denboraren neurketak zientzialariak eta teknologoak hartu ditu, eta nabigazioan eta astronomian funtsezko motibazioa izan da. Aldian aldiko gertaerek eta mugimendu periodikoak luzaroan balio izan dute denbora-unitateetarako eredu gisa. Horren adibide dira eguzkiak zeruan egiten duen itxurazko mugimendua, Ilargiaren faseak eta penduluaren oszilazioa. Denborak ere garrantzi handia du gizartean, balio ekonomikoa ("denbora dirua da") eta pertsonala baitu, eguneroko denbora mugatuaren eta giza bizitzaren iraupenaren kontzientziaren ondorioz.
Zer ordu den zehazteko sistema asko daude, besteak beste, Posizionamendu Globaleko Sistema, satelite bidezko beste sistema batzuk, Denbora Unibertsal Koordinatua eta batez besteko eguzki-denbora. Oro har, ordu-sistema desberdinetatik lortutako zifrak desberdinak dira.