garraio

garraio

Garraio

Garraioa^[1] desplazamendua eta komunikazioa helburu dituen prozesu multzoa da. Prozesu horiek gauzatzeko, hainbat garraiobide erabiltzen dira (autoa, kamioia, hegazkina, etab.)^[2], komunikazio-bide jakin batzuetatik zirkulatzen dutenak (errepideak, trenbideak, etab.) Garraioaren esparrua, betetzen den funtzioaren arabera, hiru taldetan bana daiteke: azpiegiturak, ibilgailuak eta negozio-eragiketak^[3].
Gizakien lehenengo mugitzeko moduak ziren oinez ibiltzea, korrika egitea eta igeri egitea. Animalien etxekotzeak garraioaren zama izaki indartsuagoen gain jartzeko modu berri bat ekarri zuen, zama astunagoak garraiatzea edo gizakiak animalien gainean abiadura eta iraupen handiagoa lortzeko ibiltzea ahalbidetuz^[4]. Gurpila eta lera gisako asmakizunek ibilgailuen sarreraren bidez animalien garraioa eraginkorragoa izan zedin lagundu zuten^[5].
Errepideko garraioek, lehen, animaliak erabiltzen zituzten, hala nola zaldiak (K.a. IV. edo III. milurtekoan etxekotuak)^[6],[173] idiak (K.a. 8000. urte ingurutik aurrera)^[7], edo gizakiak, lurrezko bideetatik, askotan ehiza-bideak jarraituz, salgaiak garraiatzen zituztenak.
Uraren bidezko garraioa, arraun-ontziak eta bela-ontziak barne, antzina-antzinakoa da, eta Industria Iraultzaren aurretik kantitate handiak edo distantzia luzeetan garraiatzeko modu eraginkor bakarra zen. Lehenengo ur-ontziak moztutako enborretatik edo animalien larruz egindako kanoak ziren^[8]. Ur sakonetako lehen garraioa arraunez edo haizez bultzatuta erabiltzen ziren itsasontziekin egiten zen, edo bien konbinazio batekin^[9]. Uraren garrantziak ekarri du merkataritza-gune gisa sortu diren hiri gehienak ibaietan edo itsasertzean kokatzea, askotan bi ur-masaren elkargunean.
Industria Iraultzara arte, garraioa motela eta garestia zen, eta ekoizpena eta kontsumoa ahalik eta hurbilen zeuden elkarrengandik^{[erreferentzia behar]}. XIX. mendeko Industria Iraultzak garraioa funtsean aldatu zuen hainbat asmakizun sortu ziren. Telegrafo optikoaren bidez, komunikazioa azkarra eta objektu fisikoen garraiotik independente bihurtu zen^[10]. Lurrun-makinaren asmakuntzak eta ondoren trenbide-garraioan aplikatu izanak, gizakien edo animalien indarretik independente bihurtu zuen lurreko garraioa^[11]. Abiadura eta edukiera handitu egin ziren, eta horrek espezializazioa ahalbidetu zuen manufaktura baliabide naturaletatik independenteki kokatuz. XIX. mendean, lurrun-ontziaren garapena etorri zen, eta horrek garraio globala bizkortu zuen.
1900 inguruan errekuntza-motorra eta automobila garatu zirenean, errepideko garraioa berriro lehiakorragoa bihurtu zen, eta garraio pribatu mekanikoa sortu zen. Lehenengo «autobide modernoak» XIX. mendean eraiki ziren makadamez^[12][13]. Geroago, asfaltoa eta hormigoia bihurtu ziren zoladura-material nagusiak.
1903an, Wright anaiek lehenengo hegazkin kontrolagarria erakutsi zuten arrakastaz, eta Lehen Mundu Gerraren ondoren (1914–1918), hegazkinak bihurtu ziren jendea eta salgaiak distantzia luzeetan garraiatzeko modu azkarra^[14].
Bigarren Mundu Gerraren ondoren (1939–1945), automobilak eta aire konpainiek garraio merkatuaren zati handiagoa hartu zuten trenbidezko eta uraren bidezko garraioa salgaien eta bidaiarien ibilbide laburreko zerbitzuetara murriztuz^[15]. Espazio-hegaldi zientifikoak 1950eko hamarkadan hasi ziren, eta, 1970eko hamarkadara arte, hazkunde azkarra izan zuten, noiz interesa gutxitu baitzen. 1950eko hamarkadan edukiontzi bidezko garraioaren sarrerak eraginkortasun-irabazi handiak eman zituen salgaien garraioan, globalizazioa sustatuz^[16]. Nazioarteko aireko bidaiak askoz ere eskuragarriagoak bihurtu ziren 1960ko hamarkadan erreakzio-motorraren merkaturatzearekin batera. Automobilen eta autobideen hazkundearekin batera, trenbide eta ur garraioak garrantzi erlatiboa galdu zuen. 1964an, Japonian Shinkansen trena jardunean sartu ondoren, Asiako eta Europako abiadura handiko trenbideek bidaiariak erakartzen hasi ziren ibilbide luzeko bidaietan, aire konpainiei bidaiari kenduz^[15].
XIX. mendean, AEBn, enpresa pribatuek zituzten akueduktu, zubi, ubide, trenbide, errepide eta tunel gehienak^[17]. ​​Garraio-azpiegitura gehienak gobernuaren kontrolpean geratu ziren XIX. mendearen amaieran eta XX. mendearen hasieran, eta hiri arteko bidaiarien trenbide-zerbitzuaren nazionalizazioa Amtrak sortu zenean amaitu zen^[18]. Hala ere, berriki, 2010eko urtetik, errepideak eta bestelako azpiegiturak pribatizatzeko mugimendua sortu da gero eta jarraitzaile gehiago irabaziz^[19].
Garraio-ekintza gauzatzeko, hainbat elementu behar dira elkarrekin jardunez, honako hauek egiteko:
Garraio-azpiegiturak instalazio finkoez osatuta daude: errepideak, trenbideak, aire-bideak, ibilguak, ubideak eta hodiak barne, eta terminalak, hala nola aireportuak, tren geltokiak, autobus geltokiak, biltegiak, kamioi-terminalak, hornitzeko biltegiak (gasak eta erregai-geltokiak barne), eta itsas portuak. Terminalak bidaiariak eta kargak trukatzeko zein mantentze-lanetarako erabil daitezke.
Garraiobideak pertsonak edo zamak garraiatzeko erabiltzen diren garraiobide mota guztiak dira. Ibilgailuak, zaldiz ibiltzeko diren animaliak eta zama-animaliak izan daitezke. Ibilgailuak izan daitezke: bagoiak, automobilak, bizikletak, autobusak, trenak, kamioiak, helikopteroak, ur-ontziak, espazio-ontziak edota hegazkinak.
Gaur egun, hiru funtzio nagusi dituzte garraio zerbitzuek:
1. Eginkizun ekonomikoa
2. Eginkizun sozialak
3. Eginkizun politikoa
Bestetik, sailkapen horretaz gain esanguratsua da zerbitzuen sektoreko funtsezko jarduera bat dela garraioa. Pertsonak eta salgaiak leku batetik bestera eramatean datza.
Oliobideak eta gasbideak hodi bidezko garraiobideak dira, eta garraio bide azpiegituratzat hartzen dira.
Hirugarren sektorearen barneko jardueretan, garraioarena da hirugarren postuan duguna: objektu-lekualdatzea, animaliak edo azpiegitura jakinak (garraio-SAREA) darabilen ibilgailuan ingurune edo garraio-sistema beste batera leku bateko jatorri pertsonak gisa ulertuta. Industrializazioagatik, azken bi mendeetan zehar hedapen handiagoak esperimentatu dituen hirugarren jardueretako bat da; merkataritzaren eta giza lekualdatzeetako handiagotzera nazioarteko bezala nazio-eskalarako hainbeste; eta gertatu diren eta azkartasun handiagoan eragin duten aurrerapen teknikoak, ahalmena, segurtasuna eta garraioetako kostu txikiagoa.
Azpiegiturak garraiorako instalazio finkoak dira, eta errepideak, trenbideak, aire-bideak, ubideak edo hodiak izan daitezke, bai eta haiei lotutako geltokiak ere, hala nola aireportuak, tren-geltokiak, autobus-geltokiak, biltegiak, erregai-gordetegiak, gasolindegiak edo kaiak. Sare hauetan joan-etorrian ari diren ibilgailuei dagokienez, haietako bakoitzera egokitutakoak daude: automobilak, bizikletak, autobusak, trenak, kamioiak, hegazkinak, etab.
Eragiketei dagokienez, garraioak funtziona dezan, egun, beharrezkoak diren prozedurak dira, legedia, finantza-auziak eta politikak barne.Garraioaren industrian, eragiketak eta azpiegituren eta ibilgailuen jabegoa publikoa edo pribatua izan daiteke, herrialdearen eta garraiobidearen arabera. Bidaiarien garraioa publikoa da askotan, esaterako hiriko autobus-sare askoren kasuan, edo pribatua izan daiteke (adibidez taxiak). Merkantzien garraio nagusia, berriz, edukiontzi handien bidez egiten da.
Gaur egun, herrialde garatuenetan, garraioa da ingurumenean inpaktu handiena sortzen duen giza jardueretako bat. Zarata eta airearen kutsadura sortzeaz gain, hirietako lur erabilgarriaren zatirik handiena okupatzen du, eta hiri-sakabanatzearen erantzule nagusia da.
Garraioa energia-kontsumitzaile garrantzitsua da. Erregaiak erretzearen bidez lor daiteke, orain dela gutxi arte fosilak izan baitira errekuntza-motorretan. Errekuntza-prozesuan, gas-emisio kutsatzaileak sortzen dira (CO2, CO, NOx, SOx eta beste batzuk, hala nola partikulak), eta horien kaltegarritasuna erabilitako energia-iturriaren araberakoa da.
Bulkatutako ibilgailu elektrikoak garbiak direla esan ohi da, baita hidrogeno-gelaxkak erabiltzen dituztenak ere. Baina, berez, elektrizitatea sortzen den iturriaren araberakoa da. Erregai fosilez elikatutako zentraletan ekoitzitako elektrizitatea erabiltzen badute, poluzioa kokatuagoa da errekuntza-autoekin baino, karbonoa hartzeko eta biltegiratzeko teknikak aplika baitaitezke. Iturri berriztagarriak erabiliz gero (elektrizitate berriztagarria), ez dago emisio-arazo hori.
2050 aldera erregai fosilak agortzea aurreikusten denez, munduko garraioak bost hamarkada baino gutxiagoan bere sistemak erabat aldatzeko erronka du. Gaur egungo teknologiak estrapolatuz gero, hidrogeno-ibilgailuak izango dira merkeenak. Beraz, gaur egun erabiltzen den oso kutsatzailea ez den beste metodo batzuen bidez (lurrun bidezko gas naturalaren tratamendua) hidrogenoa ekoizten ikasi beharko dugu. Metodo horrek karbono dioxido kantitate handiak sortzen ditu, berotze globalean gehiago eragin ez dezan.
Azken urteetan, ibilgailuak garbiago ekoitzi dira, ingurumen-erregulazio zorrotzagoak eta teknologia hobeak (bihurgailu katalitikoak, etab.) sartu direlako eta, batez ere, erregaia hobeto aprobetxatzen delako. Hala ere, egoera hori konpentsatu baino gehiago egin du ibilgailu-kopuruak eta ibilgailu bakoitzak urtean gero eta gehiago erabiltzeak. Horren ondorioz, 1.000.000 biztanletik gorako hiriek gehiegizko kutsadura atmosferikoaren indize-arazoak dituzte, eta horrek biztanleen osasunari eragiten dio.
2009. urtean, NASAk Erronka berdea sustatu zuen. Proiektu original eta eraginkorrenari milioi erdi dolar ematen zaizkio. Dozena bat proiektu baino gehiago aurkeztu dira orain arte. Ekimena AEBko erakunde hauekin elkarlanean garatu da: Nekazaritza eta Energia Saila, Ingurumena Babesteko Agentzia, Zientziaren Fundazio Nazionala eta Estandarren eta Teknologiaren Merkataritzako Institutu Nazionala, Patente eta Marken Bulegoarekin batera.
Garraio modua ibilgailu, azpiegitura eta funtzionamendu mota jakin bat erabiltzen duen irtenbidea da. Pertsona baten edo salgaien garraioak modu bat edo hainbat modalitate erabil ditzake, azken kasuari garraio intermodal edo multimodal deitzen zaiolarik. Modu bakoitzak bere abantailak eta desabantailak ditu, eta kostuaren, gaitasunaren eta ibilbidearen arabera aukeratuko dira.
Gobernuek ibilgailuen funtzionamenduaren eta horretarako ezarritako prozedurez arduratzen dira: finantzaketa, legezkotasuna eta politikak barne. Garraio-industrian, eragiketak eta azpiegituren jabetza publikoak edo pribatuak izan daitezke, herrialdearen eta moduaren arabera.
Bidaiarien garraioa publikoa izan daiteke (operadoreek programatutako zerbitzuak eskaintzen dituztenean), edo, pribatua. Merkantzien garraioa edukiontzitara bideratu da, nahiz eta ontziratu gabeko garraioa elementu iraunkorren bolumen handietarako erabiltzen den. Garraioak garrantzi handia du hazkunde ekonomikoan eta globalizazioan, baina mota gehienek airearen kutsadura eragiten dute, eta lur-kopuru handiak erabiltzen dituzte. Gobernuek diruz laguntzen duten arren, garraioaren planifikazio ona ezinbestekoa da trafikoaren fluxua egiteko eta hiri-hedapena murrizteko.
Gizakiaren indarra erabiliz egindako garraioa, garraio jasangarriaren modua, gizakien muskulu-indarra erabiltzen duten pertsonen eta/edo salgaien garraioa da: oinez, korrika eta igerian. Teknologia modernoak makinek gizakiaren boterea hobetu dute. Gizakiek bultzatutako garraioak, oraindik ere, erabilia izaten jarraitzen du kostuak aurrezteko, aisialdirako, ariketa fisikorako eta ekologismoagatik; batzuetan, eskuragarri dagoen mota bakarra da, batez ere eskualde azpigaratuetan edo iritsezinetan.
Gizakia azpiegiturarik gabe ibiltzeko gai den arren, garraioa errepideak erabiliz hobetu daiteke, batez ere gizakiaren indarra ibilgailuekin erabiltzen denean, hala nola bizikletak eta patinekin. Gizakiek bultzatutako ibilgailuak ingurune zailetarako ere garatu dira, hala nola elur eta uretarako, ur-ontziak arraunean eramanez eta eskia eginez.
Animalien indarra erabiliz egindako garraioa da pertsona eta salgaiak mugitzeko laneko animaliak erabiltzea. Gizakiok animalia batzuk zuzenean ibil ditzakete salgaiak eramateko, edo karga-animalia erabil ditzakete edo aprobetxatu, bakarka edo taldean, lerak edo gurpildun ibilgailuak tiratzeko.
Hegal finkoko hegazkin bat, normalean hegazkina deitua, airea baino astunagoa den hegazkina da, non hegoekiko airearen mugimendua sostengua sortzeko erabiltzen den. Terminoa hego birakariko hegazkinetatik bereizteko erabiltzen da, non sostenguaren gainazalen mugimenduak airearekiko sostengua sortzen duen. Autogiroa hegal finko eta birakaria da. Hegal finkoko hegazkinak entrenatzaile moduko txikietatik eta aisialdirako hegazkinetatik hasi eta hegazkin-ontzi handietara eta karga-hegazkin militarretara doaz.
Hegazkinak behar dituzten bi gauza dira: hegoen gaineko aire-fluxua sostengurako eta lurreratzeko eremu bat. Hegazkin gehienek aireportu bat behar dute mantentze, birsortzeko eta hornitzeko, eta tripulazioa, zama eta bidaiariak kargatzeko eta deskargatzeko azpiegiturak dituena^[20]. Hegazkinen gehiengo zabala lurrean lurreratzen eta aireratzen da; batzuk, berriz, izotz, elurretan eta ur bareetan aireratu eta lurreratzeko gai dira.
Hegazkina bigarren garraio-metodo azkarrena da suziriaren ondoren. Jet komertzialak orduko 955 kilometrora hel daitezke, eta motor bakarreko hegazkinak, 555 kilometro ordukora. Hegazkingintzak pertsonak eta zama kopuru mugatuak azkar garraiatzeko gai da distantzia luzeagoetan, baina kostu eta energiaren erabilera handiak eragiten ditu; distantzia laburretarako edo iritsezinak diren lekuetan, helikopteroak erabil daitezke^[21]. 2009ko apirilaren 28ko The Guardianen artikulu batek adierazten du: «OMEk (Osasunaren Mundu Erakundea) kalkulatzen du 500.000 pertsonaraino daudela hegazkinetan edozein unetan»^[22].
Lurreko garraioak pertsonen, salgaien eta zerbitzuen mugimendua ahalbidetzen duten lurreko garraio sistema guztiak hartzen ditu bere baitan. Lurreko garraioak ezinbesteko zeregina du komunitateak, elkarren artean, lotzeko. Lurreko garraioa funtsezko faktorea da hirigintzan. Bi motakoak dira: trenbidea eta errepidea.
Trenbide-garraioa tren bat altzairuzko bi errail paraleloen multzo batean zehar doana da, trenbide izenez ezagutzen dena. Errailak egurrezko, hormigoizko edo altzairuzko loturekiko (edo trabesekiko) ainguratuta daude, perpendikularki, distantzia edo kalibre jarraitua mantentzeko. Errailak eta habe perpendikularrak hormigoizko edo konprimitutako lur eta legarrez egindako zimendu baten gainean jartzen dira balastozko ohe batean. Beste metodoak monorraila eta magleva dira.
Tren bat, errailetan, konektatuta dabiltzan ibilgailu batek edo gehiagok osatzen dute. Propultsioa, normalean, tren-makina batek ematen du, motorrik gabeko bagoi batzuk garraiatzen dituena eta bidaiariak edo salgaiak eraman ditzaketenak. Lokomotorra lurrunez, gasolioz edo trenbideko sistemek hornitutako elektrizitateaz elika daiteke. Bestela, bagoi batzuk edo guztiak autopropultsatuak izan daitezke, unitate anitz gisa ezagutzen dena. Gainera, tren bat zaldiz, kablez, grabitate, pneumatikoz edo gas-turbinaz bultza daiteke. Errail gaineko ibilgailuak gomazko pneumatikoek zolatutako errepideetan baino askoz marruskadura gutxiagorekin mugitzen dira; horrek trenak, energetikoki, eraginkorragoak izatea eragiten du, baina ez itsasontziak bezain eraginkorrak.
Hiriarteko trenak ibilaldi luzeko zerbitzuak dira, hiriak lotzen dituztenak^[23]; abiadura handiko tren modernoak 350 km/h abiadura har dezake, baina, horretarako, bereziki eraikitako errailak behar dira. Eskualdeko eta aldiriko trenek aldirietatik eta inguruetatik elikatzen dituzte hiriak, eta hiri barruko garraioa, berriz, ahalmen handiko tranbiak eta garraiobide azkarrek egiten dute, askotan hiriko garraio publikoaren ardatza izanik. Merkantzia-trenek, tradizionalki, kaxa-bagoiak erabiltzen dituzte, eta zama eskuz kargatu eta deskargatu behar dute. 1960ko hamarkadaz geroztik, edukiontzien trenak salgai orokorrerako soluzio nagusi bihurtu dira, espezializatutako trenek ontziratu gabeko kopuru handiak garraiatzen dituzten bitartean.
Errepidea bi leku edo gehiagoren artean identifika daitekeen ibilbide edo bidea da^[24]. Errepideak, normalean, leunduta, asfaltatuta edo beste modu batera prestatuta daude bidaia errazak ahalbidetzeko^[25]; nahiz beharrik ez izan, historikoki, errepide asko bideak besterik ez ziren, eraikuntza edo mantentze formalik gabe^[21]. Hiriguneetan, bideak hiri edo herri batetik igaro daitezke, eta kale gisa izendatu, hiri- eta espazio-zerbitzu eta ibilbide gisa funtzio bikoitza betetzen dutelarik^[26].
Errepideko ibilgailurik ohikoena automobila da, bere motorra daraman gurpildun bidaiarien ibilgailua. Errepideen beste erabiltzaile batzuk autobusak, kamioiak, motozikletak, bizikletak eta oinezkoak dira. 2010ean, 1.015 milioi automobil zeuden mundu osoan. Errepideko garraioak askatasun osoa eskaintzen die errepide-erabiltzaileei ibilgailua errei batetik bestera eta errepide batetik bestera beharren eta erosotasunaren arabera mugitzeko. Kokapenean, norabidean, abiaduran eta bidaia-denboretan aldaketen malgutasun hori ez dago eskuragarri beste garraiobideentzat. Atez ateko zerbitzua errepideko garraioaren bidez soilik ematea posible da.
Automobilek malgutasun handia ematen dute edukiera txikiarekin, baina energia eta eremuaren erabilera handia behar dute, eta hirietako zarata eta airearen kutsadura kaltegarrien iturri nagusia dira^[27]; autobusek bidaia eraginkorragoak ahalbidetzen dituzte malgutasun murriztuaren kostuarekin^[23]. Kamioi bidezko errepideko garraioa salgaien garraioaren hasierako eta azken etapa izan ohi da.
Ur-garraioa ur-ontzi baten bidez (gabarra, txalupa, itsasontzi edo belaontzi baten bidez) mugitzea da, ur-masa baten gainean, hala nola itsaso, ozeano, laku, ubide edo ibai baten gainean. Flotagarritasunaren beharra ohikoa da ur-ontzietan, eta kroskoaren eraikuntzak mantentze eta itxuraren alderdi nagusi bihurtzen du.
XIX. mendean, lehen lurrun-ontziak garatu ziren lurrun-makina erabiliz pala-gurpila edo helizea bultzatzeko eta ontzia mugitzeko. Lurruna galdara batean sortzen zen egurra edo ikatza erabiliz, eta kanpo-errekuntzako lurrun motor baten bidez elikatzen zen. Orain, itsasontzi gehienek barne-errekuntzako motor bat dute, bunker erregaia izeneko petrolio apur bat findu mota erabiliz. Zenbait ontzi, itsaspekoek adibidez, energia nuklearra erabiltzen dute lurruna sortzeko. Aisialdirako edo hezkuntzarako ontziek energia eolikoa erabiltzen dute oraindik, eta ontzi txikiago batzuek barne-errekuntzako motorrak erabiltzen dituzte helize bat edo gehiago bultzatzeko, edo, jet-ontzien kasuan, barruko ur-zorrotada bat. Sakonera gutxiko eremuetan, aerolabaingailuak haizagailu handiek bultzatzen dituzte.
Hodi bidezko garraioak salgaiak hodi batetik bidaltzen ditu; gehienetan, likidoak eta gasak bidaltzen dira, baina hodi pneumatikoek ere kapsula solidoak bidal ditzakete aire konprimitua erabiliz. Likido/gasetarako, kimikoki egonkorra den edozein likido edo gas hodietatik bidali daiteke. Distantzia laburreko sistemak daude ur zikinetarako, mindarako, ura eta garagardorako, eta distantzia luzeko sareak petroliorako eta gas naturalerako erabiltzen dira.
Kable bidezko garraioa modu zabala da, non ibilgailuak kablez tiratzen diren barneko energia iturri baten ordez. Gehienetan, desnibel handietan erabiltzen da. Irtenbide tipikoen artean, aireko tranbiak, igogailuak eta eski-igogailuak daude; horietako batzuk zinta-garraiatzaileko garraio gisa ere sailkatzen dira.
Espazio hegaldia, Lurraren atmosferatik kanpo, espaziora garraiatzea da, espazio-ontzi baten bidez. Teknologian ikerketa ugari egin diren arren, oso gutxitan erabiltzen da sateliteak orbitan jartzeko eta esperimentu zientifikoak egiteko izan ezik. Hala ere, gizakia ilargira iritsi da, eta zundak bidali dituzte Eguzki Sistemako planeta guztietara.
Espazio-hegaldi azpiorbitalak dauden eta aurreikusitako garraio-sistemetatik azkarrena da Lurreko leku batetik urruneko beste leku batera. Garraio azkarragoa Lurraren orbita baxu baten zati baten bidez edo ibilbide hori are azkarrago jarraituz lor zitekeen suziriaren propultsioa erabiliz hura gidatzeko.

Wikipediarekin konexio arazoren bat gertatu da: