gitarra

gitarra

Gitarra

Gitarra jatorri zaharreko musika tresna bat da, musika estilo askotan erabilia. Eskuarki, sei hari ditu, baina badira lau, zazpi, zortzi, hamar eta hamabi haridunak ere.
Oinarrizko musika tresna da blues, country, flamenko, rock eta pop gisako musikan. Musika klasikoan, tresna bakarlaritzat erabiltzen da. Era akustikoan jo daiteke, soinua harien bibrazioak sortu eta gitarraren gorputz hutsak indartzen dituela, edo haren soinua anplifikadore baten bidez indartu eta eralda daiteke elektronika erabiliz; gitarra elektriko horiek XX. mendean asmatu ziren, eta herri kulturan oso garrantzitsuak dira.
Gitarra musika tresna zurruna da, normalean trasteez jotzen dena (salbuespen batzuekin), eta normalean sei edo hamabi hari izaten ditu. Oro har, jotzailearen gorputzaren kontra ezarriz eta, esku nagusiarekin, sokak punteatuz edo zarrastatuz jotzen da; aldi berean, aukeratutako sokak trasteen kontra sakatzen dira beste eskuko hatzekin. Halaber, gitarra-plektro bat ere erabil daiteke sokak jotzeko. Gitarraren soinua, izan ere, akustikoki proiektatzen da gitarran erresonantzia egiten duen ganbera huts baten bidez edo plektro elektroniko eta anplifikadore baten bidez anplifikatuta.
Gitarra kordofonotzat hartzen da; horrek esan nahi du soinua bi puntu finkoren artean luzatutako bibrazio-soka batek sortzen duela. Historikoki, gitarra egurretik abiatuta egiten zen, sokak catgut-ez (katu-errai) eginez. Altzairuzko gitarra-sokak XIX. mendearen amaieran sartu ziren Estatu Batuetan, nylonezko eta altzairuzko sokak, berriz, orokor bihurtu ziren Bigarren Mundu Gerraren ostean^[1]. Gitarraren aurrekariak barne hartzen dituzte giterna, Bihuela, lau alorreko gitarra errenazentista eta bost alorreko gitarra barrokoa, eta horiek guztiak sei sokako instrumentu modernoaren garapenean lagundu zuten.
Hiru gitarra moderno mota nagusi daude: gitarra klasikoa (gitarra espainiarra); harizko gitarra akustikoa edo gitarra elektrikoa; eta gitarra hawaiiarra (jotzailearen magalean jarrita jotzen dena). Gitarra akustiko tradizionalen artean daude: tapa laudun gitarra (normalean soinu zulo handi batekin) edo tapa okerdun gitarra, batzuetan «jazz-gitarra» ere esaten zaie. Gitarra akustiko baten tonua soken bibrazioak sortzen du, gitarraren gorputz hutsak anplifikatuta, ganbera erresonante baten moduan jokatzen duena. Gitarra espainiar klasikoa bakarkako instrumentu gisa interpretatzen da askotan, hatzetako teknika landu bat erabiliz, non soka bakoitza jotzailearen hatzek banan-banan pultsatzen duten, zarrastatu beharrean. «Finger-picking» (Hatz-zizta) terminoak egin diezaioke erreferentzia folk, blues, bluegrass eta country Estatu Batuetako gitarraren tradizio zehatz bati ere.
Gitarra elektrikoek (1937an patentatu ziren lehen aldiz^[2]) plektro bat eta anplifikadore bat erabiltzen dituzte; horrek soinua instrumentua entzuteko bezain indartsu ateratzea eragiten du, baina, aldi berean, aukera ematen du ganbera erresonante^[3] bat behar duten gitarrak egurrezko bloke sendo batekin egiteko. Efektu elektronikoen unitate sorta zabal bat egitea ahalbidetu zen, erreberberazioa eta distortsioa (edo «overdrive») barne. Gorputz sendoko gitarrak hirurogeiko eta hirurogeita hamarreko hamarkadetan hasi ziren nagusitzen gitarraren merkatuan, nahi ez den atzeraelikadura akustikorako joera txikiagoa baitute. Gitarra akustikoekin bezala, zenbait gitarra elektriko mota daude, gorputz hutseko gitarrak, «archtop» gitarrak (jazz, blues eta rockabillyren gitarretan erabiliak) eta gorputz sendoko gitarrak barne, rock musikan erruz erabiltzen direnak.
Gitarra anplifikadore baten bidez interpretatutako gitarra elektrikoaren soinu altu, anplifikatu eta ahalmen sonikoak funtsezko rola jokatu dute blues eta rock musikaren garapenean, bai laguntza tresna gisa (riffak eta akordeak jotzen), bai gitarra soloak egiteko, baita zenbait rock azpigenerotan ere, bereziki heavy metal musikan eta punk rockean. Gitarra elektrikoak eragin handia izan du herri kulturan. Gitarra mundu osoko musika genero ugaritan erabiltzen da. Instrumentu garrantzitsuentzat hartzen da blues, bluegrass, country, flamenko, folk, jazz, jota, ska, mariatxi, metal, punk, funk, reggae, rock, grunge, soul, musika akustiko, disko, new wave, new age musika, helduentzako musika garaikide eta pop generoetan, eta, noizbehinka, hip-hop, dubstep edo trap musikan erabiltzen da lagin gisa.
Gitarra hitz modernoa eta bere aurrekariak garai klasikoetatik hainbat kordofonori aplikatu izan zaizkie, batzuetan nahasmena sortuz. Gitar ingeles, gitarre alemaniar, eta gitarra frantses hitzak gitarra espainoletik hartuak izan ziren, zeina قيثارة (qīthārah)^[6] andalustar arabieratik eta latinezko citharatik baitator eta hura, era berean, antzinako grezieratik baitzetorren, κιθάρα. Hitz greko hori «sihtar» hitz persieratik ere etor daiteke^[7]. Kithara lau aldiz agertzen da Biblian (1 Cor. 14:7, Rev. 5:8, 14:2, eta 15:2), eta euskarara zitara gisa itzuli ohi da.
Gitarra modernoaren jatorria ez da ezagutzen^[8]. Gitarra elektrikoa garatu aurretik eta material sintetikoen erabileratik, honela definitzen zen gitarra: «trastedun gider luzea, zurezko erresonantzia-kutxa laua, uztaiak eta atzeko alde laua duen instrumentua, gehienetan barrurantz alde kurbatuak dituena»^[9]. Terminoa Europa osoan garatu eta erabili zen kordofono batzuei erreferentzia egiteko erabiltzen da; Ameriketan, XII. mendean eta ondoren^[10]. Kordofono baten irudikapen ikonografiko zaharrenak dira: 3.300 urteko zizelkatutako harri bat, zeinek hititen bardo bat instrumentu zurrun bat jotzen agertzen den eta Babiloniako buztinezko plakek non jendea gitarraren antzekoa den laute instrumentu bat jotzen erakusten duten.
Zenbait adituk hainbat eragin aipatzen dituzte gitarra modernoaren aurrekari gisa. Lehen «gitarraren» garapena Erdi Aroko Espainiako historian galtzen bada ere, eragin handiko aitzindariak bi instrumentu direla baieztatzen da: lau sokako lautea eta bere aitzindaria, laute europarra; lehenengoa mairuek eraman zuten Iberiara VIII. mendean. Askotan onartu izan da gitarra laute edo antzinako zitara greziarraren garapena dela. Hala ere, aditu askok uste dute lautea aparteko garapen adar edo lerro bat dela, gitarraren bilakaeran inolako eragin nabarmenik izan ez zuena^[9][11][12].
Espainian, gitarra izeneko bi instrumentu behintzat erabiltzen ziren 1200. urtean: gitarra latinoa eta gitarra morisko deiturikoa. Gitarra moriskoak bizkar borobila zuen; diapasoi zabala, eta zenbait soinu-zulo. Gitarra latinoak, berriz, soinu-zulo bakarra zuen, eta gider estuagoa. XIV. mendean, «moreska» edo «moriska» eta «latino» kalifikatzaileak alde batera utziak ziren, eta bi kordofono horiek gitarra izenez baizik ez ziren ezagunak^[13].
Bihuela espainiarra, Italian esku-biola deritzo, XV. eta XVI. mendeetako gitarraren antzeko instrumentua, gitarra barrokoaren garapenean eragile garrantzitsuentzat jotzen da. Sei ordena zituen (normalean), laute gisako afinazioa laurdenetan eta gitarraren antzeko gorputza, nahiz eta errepresentazio goiztiarrek gerri nabarmenagoa duen instrumentu bat erakusten duten. Lau ordenako gitarra garaikideak baino handiagoa ere bazen. XVI. mendean, bihuelaren fabrikazioak antza handiagoa zuen gitarra modernoarekin (bere pieza bakarreko uztai kurbatuekin) biolekin baino, eta antza handiagoa zuen lau ordenako bertsio handiagoko gitarra garaikideekin. Bihuelak ospe aldi labur samarra izan zuen Espainian eta Italian, Europako beste leku batzuetan lautea nagusi izan zen garaian; instrumentuarentzat bizirik iraun zuen azken musika 1576an argitaratu zen^[14].
Bien bitartean, bost ordenako gitarra barrokoak (Espainian XVI. mendearen erdialdetik dokumentatua), ospe handia lortu zuen, bereziki Espainian, Italian eta Frantzian, XVI. mendearen amaieratik XVIII. mendearen erdialdera arte^{[Oh 1][Oh 2]}. Portugalen, biola hitza gitarrari buruz ari zen, bada, gitarra hitzak «gitarra portugaldarra» esan nahi baitzuen, zitararen barietate bat.
Erdi Aroan, Europan soka pultsatutako^[15] instrumentu ezberdin asko asmatu eta erabili ziren. XVI. mendean, gitarra forma gehienak desagertu ziren, inoiz gehiago ikusiko ez zirenak. Hala ere, XVI. mendearen erdialdean, bost ordenako gitarra zabaldu zen^[16]. Ez zen prozesu samurra izan. Bost ordenako bi gitarra mota zeuden, eta haien diferentzia heren nagusiaren kokapenean eta bitarteen patroian zegoen. Bosgarren ordena inferi zitekeen, jakina baitzen instrumentuak hamasei nota baino gehiago jo zitzakeela, laukoarekin ezin zitekeena. Gitarraren sokak batera sintonizatzen ziren, hau da, soka meheenaren bigarren trastean hatz bat jarri eta gitarra behetik gora fintzen zen^[17]. Sokak bata bestearengandik bereizita zeuden, zortzidun oso batetik, eta horrek argitzen du afinazio-metodo diferentearen arrazoia. Hain desberdina zenez, eztabaida handia izan zen bost ordenako gitarra sortu zuenari buruz. Literatura iturri batek, Lope de Vegaren Doroteak, meritua Vicente Espinel poeta eta musikariari ematen dio. Baieztapen hori Nicolas Doizi de Velascok ere errepikatu zuen 1640an, baina beste batzuek gezurtatu egin dute baieztapen hori, esanez Espinelen jaioturteak (1550) tradizioaren erantzule izatea ezinezko egiten duela^[18]. Espinelek uste zuen afinazioa zela instrumentua, Italian, gitarra espainiarra izenez ezagutu izanaren arrazoia. Are beranduago, mende berean, Gaspar Sanzek idatzi zuen Italia, Frantzia eta beste nazio batzuk gitarra espainiarra izenari gehitu zirela. Nazio horiek guztiek bost ordenako gitarra ere imitatu zuten, berea «birsortuz»^[19].
Azkenik, 1850. urtean, gitarra modernoaren forma eta egitura Espainiako hainbat fabrikatzailek garatu zuten, hala nola Manuel de Soto y Solaresek, eta, agian, gitarra fabrikatzaile guztien artean garrantzitsuenak, Antonio de Torres Juradok, gitarraren gorputzaren tamaina handitu; proportzioak aldatu, eta gitarraren haizemaile formako indargarri patroi berritzailea asmatu zuen. Indargarria, gitarraren goialdea eta atzealdea ziurtatzeko egurrezko errefortzuen barne-patroia eta, hala, instrumentua tentsiopean kolapsatu ez dadin, faktore garrantzitsua da gitarraren soinuan. Torresen diseinuak nabarmen hobetu zuen instrumentuaren bolumena, tonua eta instrumentuaren proiekzioa, eta, harrezkero, ia aldatu gabe mantendu da.
Gitarra klasikoa edo espainiarra musika klasikoa eta flamenko arloetan erabiltzen da, batik bat, bai eta folk musikaren hainbat esparrutan ere. Flamenkoko gitarra zertxobait txikiagoa izaten da. Beste aldaera antzekoa gitarra akustikoa da; Estatu Batuetatik dator; sokak metalezkoak dira, eta tamaina zertxobait handiagoa da.
Gitarra errenazentista eta barrokoak gitarra klasiko eta flamenko modernoaren arbasoak dira. Nabarmen txikiagoak dira; fabrikazioan delikatuagoak, eta soinu-bolumen txikiagoa sortzen dute. Sokak 12 hariko gitarra moderno batean bezala parekatzen dira, baina lau edo bost hari baino ez dituzte, gaur egun normalean erabiltzen diren sei sokaren ordez. Bakarkako instrumentu gisa baino gehiago, erritmo instrumentu gisa erabiltzen ziren, eta, askotan, paper horretan ikus daitezke antzinako musikaren interpretazioetan. (Gaspar Sanzen 1674ko La Instrucción de música sobre la guitarra españolak gitarrarako bakarkako ekoizpen osoa dauka)^[20]. Gitarra errenazentistak eta barrokoak erraz bereizten dira, gitarra errenazentista oso sinplea baita eta gitarra barrokoa oso apaindua, boliko edo egurrezko inkrustazioekin gider eta gorputz osoan, eta, zuloaren barruan, moztutako paperez egindako «ezkontza pastel» alderantzikatua.
Gitarra klasikoak, gitarra espainiar^[21] izenez ere ezagunak, nylonezko sokak dituzte; hatzez pultsatzen dira; eserita jotzen dira, eta musika estilo desberdinak jotzeko erabiltzen dira, musika klasikoa barne. Gitarra klasikoaren giger zabal eta lauari esker, musikariak jo ditzake eskalak, arpegioak eta akorde-forma jakin batzuk errazago eta alboko hari-interferentzia gutxiagorekin, beste gitarra-mota batzuekin baino. Gitarra flamenkoak oso antzekoak dira fabrikazioan, baina tonu perkusioago batekin lotuta daude. Portugalen, instrumentu bera altzairuzko sokekin erabiltzen da askotan, bereziki fado musikaren barruan duen rolean. Gitarra, Brasilen, biola edo «violão» deritzo, non choro musikariek, askotan, zazpigarren soka gehigarri batekin erabiltzen duten, aparteko baxu euskarria emateko.
Mexikon, mariatxi banda ezagunak gitarra sorta bat hartzen du barne, errekinto txikitik hasi eta gitarroiraino, biolontxeloa baino handiagoa den gitarra, erregistro baxuan sintonizatuta dagoena. Kolonbian, laukote tradizionalak ere badu instrumentu sorta bat, bandola txikitik hasi (batzuetan, Deleuze-Guattari izenez ezagutzen da, eta bidaiatzean edo gela edo espazio txikietan erabiltzen da) eta tiple handixeagoraino eta tamaina osoko gitarra klasikoraino. Errekintoa Latinoamerikako beste herrialde batzuetan ere agertzen da, gitarraren familiako kide osagarri gisa, tamaina eta eskala txikiagoarekin; horrek proiekzio handiagoa ahalbidetzen du lerro bakarreko melodiak jotzeko. Instrumentu klasikoaren dimentsio modernoak Antonio de Torres Jurado espainiarrak ezarri zituen (1817–1892)^[22].
Gitarra elektrikoa rock, blues eta pop musikan erabiltzen da, baita heavyan ere. Haren jatorria gitarra akustikoan bilatu behar da.
Gitarra elektrikoek gorputz solidoak, erdi-hutsak edo hutsak izan ditzakete; gorputz solidoek, anplifikaziorik gabe, soinu gutxi sortzen dute. Gitarra akustiko estandar batekin kontrastean, gitarra elektrikoak plektro elektromagnetikoen mende daude, eta, batzuetan, baita plektro^[23] piezoelektrikoen mende ere, zeinak altzairuzko soken bibrazioa seinale bihurtzen duten eta anplifikadore bat elikatzen duten adabaki kable baten edo irrati transmisore baten bidez. Soinua, askotan, beste gailu elektroniko batzuek (efektu-unitateek) edo balbulen distortsio naturalak (huts-hodiek) edo aurreanplifikadoreak aldatzen dute anplifikadorean. Bi plektro magnetiko mota nagusi daude, bobina bakarrekoa eta bobina bikoitzekoa (edo humbucker), eta horietako bakoitza pasiboa edo aktiboa izan daiteke. Gitarra elektrikoa jazz, blues, R & B, eta rock-and-rollean erabiltzen da asko. Gitarrarentzako lehen plektro magnetiko arrakastatsua George Beauchamp-ek asmatu zuen, eta 1931ko Ro-Pat-In (geroago Rickenbacker) «Frying Pan»en txertatu zen; beste fabrikatzaile batzuk, Gibson bereziki, laster hasi ziren plektroak instalatzen «archtop» modeloetan. Bigarren Mundu Gerraren ondoren, guztiz gorputz solidoa zuen gitarra elektrikoa Gibsonek popularizatu zuen, Les Paul-ekin elkarlanean, eta, modu independentean, Fender Music-eko Leo Fender-ek. Diapasoiaren ekintza beherago (soken altuera diapasoiotik), soka arinagoak (meheagoak) eta anplifikazio elektrikoa gitarra elektrikoari ematen diote gitarra akustikoetan gutxiago erabiltzen diren teknikak erabiltzea. Horiek barne hartzen dute, tapping-a, legato-aren^[24] erabilera zabala «pull-off» eta mailuaren bidez (slurs ―espresio lotura―^[25] izenez ere ezagunak), pintza harmonikoak, bolumen gehikuntza eta tremolo besoa edo efektu pedalak erabiltzea.
Gitarraren jatorria ez dago oso garbi, antzinatean antzeko musika tresna asko erabiltzen baitziren. Historian zehar, antzeko tresna askoren errepresentazioak jaso ditugu. Adibidez, egungo Turkia iparraldean, Anatoliako Alacahöyüken, Kristo aurreko mila urtean, oso antzeko musika tresna ikus daiteke baxuerliebeetan: lira bat erresonantzia kaxa batekin, eta egungo gitarraren aurrekoa dela esan daiteke. Tresna hori, hititarrek eta asiriarrek asmatu zuten. Aintzinako Egiptoko marrazkietan ere, antzeko zerbait aurkitu da. Beraz, aspaldiko tresna da.
Mendez mende, gitarrak aldaketa handiak jasan ditu. Harien kopurua aldatu da, baita tresnaren forma ere, jotzaileari egokitzeko. Ia osorik zurezkoa da; gehien erabili diren zurak hauexek dira: Indiako makil santua izenaz ezagutzen dena, izeia, Kanadako zedroa, pinua, altzifrea eta ebanoa. Zur mota bat edo bestea erabiltzen da gitarra nolakoa den.
Oinarriz, gitarrak elementu hauek ditu:
Gitarra batzuek diapasoi bat baino gehiago dituzte (gehien ezagutzen dena 6 gider edo mastilekoa da). Sokak, inoiz, zazpi eta gehiago ere izaten dira.

Wikipediarekin konexio arazoren bat gertatu da: