haize-zulo

SARRERA DESBERDINA:

Haize

Artikulu hau mugimenduan den aireari buruzkoa da; izena gaitzat duena beste hau da: «Haizea (izena)»

Haizea eguratsaren higidura da^[1], hau da, mugitzen den airea. Tenperatura eta presio aldaketen ondorioz sortzen da, eta eragin handia du kliman^[2] eta eguraldian. Airea presio handia dagoen eremu batetik presio txikia dagoenera joaten denean sortzen da higidura, eta hiru dimentsio dituen arren, oro har, osagai horizontalaren abiadura eta jobidea besterik ez dira hartzen kontuan. Günter D. Roth-ek honela definitzen du: «bi punturen arteko presio atmosferikoaren diferentzien konpentsazioa»^[3].
Meteorologian, haizeak beren indarraren eta jotzen duten norabidearen arabera izendatzen dira. Denbora laburrean haizearen abiadura bat-batean igotzeari haize-bolada esaten zaio. Tarteko iraupena duten (minutu bat gutxi gorabehera) haize indartsuei, berriz, haize-erauntsia. Iraupen luzeko haizeek izen desberdinak dituzte, batez besteko indarra zein den, hala nola brisa edo haize-kirria, ekaitza, urakana edo tifoia. Haizea hainbat eskalatan sor daiteke: dozenaka minutu irauten duten ekaitz-fluxuetatik hasi eta lurraren azalaren berotze desberdinak sortutako eta zenbait ordu irauten duten tokiko brisetaraino, baita globalak ere, Lurreko eremu geoastronomikoen arteko eguzki-energiaren xurgapen-diferentziaren emaitza direnak. Eskala handiko zirkulazio atmosferikoaren bi kausa nagusiak hauek dira: latitudearen araberako Lurraren azalaren berotze diferentziala, eta planetaren errotazioak sortutako inertzia eta indar zentrifugoak. Tropikoen arteko eremuan, presio atmosferikoaren diferentzia ozeanoen (aire-masa bero eta hezea) eta kontinenteen (aire bero eta lehorraren masa) artean Ipar hemisferioan udan (ekaina eta iraila bitartean), Indiako ozeanoaren eta Asiako kontinentearen artean urtaroko haizeak sorrarazten dute, eta kontinenteen barneko depresio termikoek, berriz –bereziki Asian eta, maila txikiagoan, Ipar Amerikan, Mexikoko golkoaren eta Estatu Batuetako barnealdearen artean (mendebalde ertaina)–, haizeen zirkulazio montzoikoa eragiten dute; bero handieneko garaian, haizeak barrurantz mugitzen dira, eta montzoien zirkulazioa bultzatzen dute.
itsasertzeko eremuetan, itsasoko brisa/lehorreko brisa zikloak tokiko haizeak defini ditzake; askotariko erliebea duten eremuetan, berriz, haraneko eta mendiko brisak izan daitezke tokiko haize horien eragile nagusiak.
Haizea da ozeanoen eta goi-mendietako aintziren oxigenazioaren ekintzaile nagusia haien gainazalei eragin eta higiarazten dituelako. Eragile organiko eta mineral askoren lekualdaketa ahalbidetzen du, eta zenbait sedimentu-arrokaren eraketa azaltzen (adib: Loess^[4]). Intsektu hegalarien populazioen lekualdaketan eta hegaztien migrazioan eragina du; landareen itxura eratzen du, eta zenbait landareren ugalketan parte hartzen du. Haize higadurak, batzuetan, tokiko erliebearen morfologian parte hartzen du (adib: dunak). Haizeak mitologia ugari inspiratu ditu giza zibilizazioetan. Garraioan eragina izan zuen, baita energia iturri (adib. haize-errotak, haize-sorgailuak), bai energia mekaniko hutsean, bai elektrizitatea sortzeko. Aisialdian ere, parte hartzen du.
Haizeak Lurreko atmosferako aire mugimenduei egiten die erreferentzia, gehienetan. Hedaduraz, Eguzkitik kanpo-espaziora doazen gas edo partikula polarizatuen mugimenduari, eguzki-haizea deitzen zaio, eta, planeta-atmosferatik espaziora doazen partikula arinen gas-ihesari, planeta-haize.
Giza zibilizazioan haizeak mitologia inspiratu du; gertaera historikoei eragin die; garraioaren eta gerraren irismena zabaldu du, eta lan mekanikorako, elektrizitaterako eta aisialdirako energia-iturri izan da. Haizeak belaontzien bidaiak bultzatu ditu Lurreko ozeanoetan zehar. Globo aerostatikoek haizea erabiltzen dute bidaia laburretarako, eta motordun hegaldiak, berriz, sostengua sortzeko eta erregai-kontsumoa murrizteko. Zenbait fenomeno meteorologikok eragindako haize-ebakidura duten eremuek egoera arriskutsuak sor ditzakete aireontzientzat. Haizeak indartsuak direnean, zuhaitzak eta gizakiek sortutako egiturak kaltetuak edo suntsituak izan daitezke.
Haizeek zenbait prozesu eolikoren bidez forma eman diezaiokete erliebeari, adibidez, lurzoru emankorrak sortzea (loessa, adibidez) edo higaduraren bidez suntsitzea. Basamortu handietako hautsa bere sorlekutik distantzia handietara mugi dezakete haize nagusiek, eta topografia latz batek bizkortutako eta hauts-ekaitzei lotuta daudenak eskualde-izenak hartu dituzte munduko hainbat tokitan eskualde horietan duten eragin nabarmenagatik. Haizeak baso-suteen hedapenari eragiten dio, geldiarazi edo bizkortu egin baititzake. Halaber, landare jakin batzuen haziak sakabanatzen ditu, eta landare-espezie askoren biziraupena eta sakabanatzea ahalbidetzen du, baita intsektu hegalarien populazioena ere. Tenperatura hotzekin batera, haizeak eragin negatiboa du abereengan, eta animalien elikagai-erreserbei eta horien ehiza- eta defentsa-estrategiei ere eragiten die.
Haize da euskara batuan erabili beharrekoa^[1], garai eta euskalki guztietan erabilitakoa, aldaera fonologikoak gora-behera (adibidez, aixe mendebaldekoan).
Haize pertsona-izena ere bada, epizenoa^[5]. Haizea ere pertsona-izena da, baina emakumezkoa soilik^[6].
Euskaraz, aire hitzaren sinonimoa ere izan daiteke zenbait esapide edo testuingurutan^[1], hala nola haizea hartu, haizean, haizetan, haize zabalean, haize zulo eta abar.
Hauek dira oinarrizko haize norabideak^[7], euskaraz lau puntu kardinalei izena eman diena:
Batzuetan, herriaren edo eskualdearen arabera, beste izendapen batzuk erabiltzen dira, oinarri orografikoak edo toponimikoak dutenak^[7]. Hauek dira horietako batzuk: gallego haizea, gaztela haizea, napar haizea, espainia haizea, itsas haizea, goiko haizea, beheko haizea eta abar.
Beste hainbat haize mota ere badago, indarraren, abiaduraren edo kokapenaren araberakoak:
Lurraren azaletik gertu, badira beste haize mota batzuk geografiarekin eta topografiarekin zerikusia dutenak: itsas brisa, ipar haizea eta mendi haizea dira horietan ezagunenak. Beti norantz berekoa denari, haize iraunkorra esaten zaio (alisioak, mendebalekoak eta Iparburukoak); aldizkakoa zentzu batean eta bestean jotzen duenean (montzoiak); aldakorra etenak dituenean (Mediterraneoko sirokoa eta mistrala).
Geruza atmosferiko handia lurra berotzen duten eguzki-erradiazioek zeharkatzen dute, eta horrek, era berean, inguruko airea berotzen du. Beraz, ez dute zuzenean berotzen zeharkatzen duten eguzki-izpiek, baizik eta zeharka lurra eta ur-gainazalak berotzeak. Airea berotzen denean, dilatatu ere egiten da, edozein gas bezala; hau da, bolumena handitzen da, eta, beraz, igo egiten da harik eta inguruko airearen tenperaturarekin edo zerbait gehiagorekin berdindu arte. Oro har, aire-masak tropikoetatik ekuatorera joaten dira (haize alisioak, konstanteak direnak, hau da, urte osoan jotzen dutenak), non igotzea lortzen duten, bai berotzeagatik latitudea txikitzean (tropiko arteko eremuan), bai Lurraren errotazio-mugimenduaren indar zentrifugoagatik; horrek eragiten du ekuatore-eremuko atmosferaren lodiera Lurraren gainazal osoko handiena izatea. Igotzerakoan, hoztu egiten dira, eta goiko geruzetatik tropikoetara itzultzen dira, non pisu handiagoarengatik jaisten diren. Horrek argitzen du basamortu azpi-tropikalen presentzia eta basamortuetako eguneko tenperatura-anplitude handiaren zergatia (Saharan, intsolazioaren eta hodei faltaren ondorioz, ohikoa da egunean zehar ia 50 °C-ko tenperaturak izatea eta gauean oso tenperatura baxuekin kontrastatzea. Hala, basamortu-eremu horietan, tenperatura asko aldatzen da egunetik gauera, ur eta ur-lurrun gutxi dagoelako, horiek erregulartasun termiko handiagoa ekarriko bailukete).
Haizearen lehen deskribapen zientifiko ezaguna Evangelista Torricelli fisikari italiarrari zor zaio: «... airearen tenperaturan –eta, beraz, dentsitatean– dauden aldeek sortzen dituzte haizeak Lurreko bi eskualderen artean»^[9].
Haizea mugiarazten duten edo hari eragiten dioten beste indar batzuk hauek dira: presio-gradientearen indarra, Coriolis efektua, flotagarritasun- eta marruskadura-indarrak eta erliebearen konfigurazioa. Elkarren ondoan dauden bi aire-masaren artean dentsitate-desberdintasuna dagoenean, aireak presio handieneko eskualdeetatik presio txikienekoetara joateko joera du. Errotazioa duen planeta batean, Coriolisen efektuak eragina izango du aire-fluxu horretan, eta Lurraren gainazalaren edozein puntutan igo edo eraldatu egingo da. Coriolisen efektuak ekuatorean ez duela eragiten uste okerra da: kontua da haizeen abiadura motelduz doala tropikoen arteko konbergentzia-eremura hurbildu ahala, eta abiadura-murrizketa hori automatikoki konpentsatzen du ekuatore-eskualde osoko airearen igoerak. Era berean, altuera irabazte horrek oso garapen handiko hodei bertikalak sortzen ditu, eta euri asko eta luzarokoak eta tropikoen arteko konbergentzia-eremuan oso zabalduak, batez ere ekuatore-eremuan. Lurraren azalerekin duen marruskadurak irregulartasunak sortzen ditu printzipio horietan, eta haize-erregimenari eragiten dio; adibidez, Foehn efektua^[10].
Oro har, faktore sortzailea eta nagusia, eskala handian, gune batzuen eta besteen arteko berotze-diferentzia da, faktore geografiko eta astronomiko jakin batzuen arabera, bai eta planetaren errotazio- eta translazio-mugimenduek urtaroetan edo denboretan eragindako aldaketen arabera ere. Haizeaz hitz egiten denean, altuera jakin baterainoko lurrazaleko haizeez hitz egiten da beti, eta altuera hori aldatu egiten da latitudearen, erliebearen eta beste faktore batzuen arabera. Era berean, airearen azaleko mugimendu horrek, haizea deitua, altuerako konpentsazioa du, ia beti benetako haizeek azalean egiten dutenaren kontrako ibilbidea egiten duena. Hala, depresio batek, zikloi batek edo airearen gainazala berotzearen ondorioz gainazalean sortzen den behe-presioko gune batek aire beroa igotzera behartzen du, eta goi-presioko gune bat sortzen du altueran, non aire hotz eta lehorra gainazaleko airea zetorren lekuetarantz jaisten den: horrela sortzen dira kumuloninboak, tornadoak, urakanak, fronteak eta beste fenomeno meteorologiko batzuk. Altuera handian eta abiadura handian gertatzen diren zurrusta-korronteak haizeen norabidearekiko altuerako konpentsazio bat dira(^[11]). Altueran, mendebalde-ekialde noranzkoan, korronte horien abiadura izugarria (250 km/h inguru) gertatzen da sortzen diren altueran airearen dentsitate txikiagatik. Izan ere, haize horiek konpentsatu egiten dituzte Europa eta Hego Amerikaren artean Atlantikoan zehar eta baita Asia eta Ipar Amerikaren artean norabide berean eta ezaugarri berberekin doazen haize alisioak. Zurrusta-korronte horiek hegazkinek beren hegaldi transatlantikoetan erabiltzen duten altuera bera dutenez, noranzko bateko edo besteko hegaldien arteko aldea ordu pare batekoa edo gehiagokoa izan daiteke ibilbide luzeetan. Bestalde, altuera txikian, hegazkinentzat katastrofikoak izan daitezkeen korronte horien abiadura handiak ez dira hain arazotsuak 10 km baino gehiagoko altueran airearen dentsitate txikiagatik.
Haizeak, halaber, honela definitzen dira: indarren oreka mekanikoa lortzeko atmosfera erabiltzen duen sistema bat; horrek haizeen ezaugarriak deskonposatzeko eta aztertzeko aukera ematen du. Oso ohikoa da mugimendu-ekuazio atmosferikoak sinplifikatzea haizeen hainbat osagairen bidez, eta, horiek batuta, dagoen haizea ematen du. Haize geostrofikoaren osagaia Coriolisen indarraren eta presio-gradientearen indarraren arteko oreka egitearen emaitza da. Haize hori isobaren perpendikularrean dabil, eta esan daiteke marruskadurak latitude ertainetan dituen efektuak baztergarriak direla atmosferako goiko geruzetan^[12].​ Haize termikoa bi maila bereizten dituen haizea da, zeinak tenperatura-gradiente horizontalak edo baroklinia dituen atmosfera batean soilik dauden^[13]. ​Gradienteko haizea geostrofikoaren antzekoa da, baina indar zentrifugoaren oreka ere badu^[14].
Haizea sortzen duen presio atmosferikoaren aldaketak horizontalak edo goitik beherakoak izan daitezke. Lur gainetik gertu, haizeak presio txikien eta handien inguruan ibiltzen dira, zikloiak eta antizikloiak hurrenez hurren. Presio txikien inguruan, erloju-orratzen kontra egiten dute jira iparraldeko hemisferioan, eta, erloju-orratzen aldera, hegoaldeko hemisferioan; presio handien inguruan, berriz, haizeak kontrako norabidean jotzen du.
Lurraren inguruko haize-sistema nagusiari, zirkulazio atmosferiko orokorra esaten zaio, eta hori da latitudeetako presioaren eragilea, haize mugimenduena eta klimarena.
Zirkulazio atmosferikoa^[15] planetaren eskalako airearen higidura da, eta, itsaslasterrekin batera, Lurraren gainazalean beroa banatzen den bitartekoa. Zirkulazio atmosferikoa etengabe aldatzen da, baina oinarrizko joera nahiko iraunkorra da. Latitude ertaineko depresioak edo zikloi tropikalak eskualde guztietan garatzen dira kaosaren teoriatik hurbil dagoen iragarpenen arabera, nahiz eta batez besteko joera egonkorra izan.
Haize nagusiak egurats presioaren araberakoak dira. Leku batetik bestera izaten diren presio aldeak mugakide diren eskualdeen berotze eta hozte diferentzialaren ondorioz agertzen dira, batik bat, baina baita airearen mugimenduaren eraginez ere. Termikoki nahiz dinamikoki sortuak diren presioen arteko alde horiek dira airearen mugimenduen abiapuntu. Hala ere, Lurraren errotazioak sortutako itxurazko desbideratzeagatik, airea ez da zuzen-zuzenean mugitzen presio handietatik presio apaletarantz. Itxurazko desbideratze horizontalak edo Coriolisen indarra deritzanak erloju orratzen arabera desbideratzen ditu haizeak Ipar hemisferioan, eta kontra Hego hemisferioan.
Hiru zirkulazio-gune bereizten dira ekuatorearen eta lurburu bakoitzaren artean:
Hiru eremu horien artean, 6 eta 15 km arteko altitudean, jet korronte izeneko haize-lasterrak daude, planetaren inguruan ekialderantz dabiltzanak eta frontogenesiaren eragile nagusi direnak.
Lehen hurbilketa batean esan daiteke, aireak presio-gradientearen eta Coriolis indarraren eragina jasaten dituela, eta airearen mugimendua bi indar horien arteko orekaren ondorio dela. Oreka geostrofiko horren ondorioz, beraz, airea isobarekiko paraleloan mugitzen da, eta, aurrera egin ahala, Ipar hemisferioan goi-presioko guneak eskuinean uzten ditu. Lurrazaletik gertu, ordea, oreka hori, nolabait, hautsi egiten da lurrazalarekiko marruskaduraren eraginez, eta, berriro ere, egokitu egiten da: haizearen abiadura moteldu egiten da, eta jobidea ere aldatu egiten da, halako moldez ezen haizeak isobarak moztu eta behe-presioko eremuetarantz bideratzen baita.
Lurrazalaren erliebearekiko marruskaduraren eragina ez dago erliebearen baitan soilik, une bakoitzeko eguraldi bereziak ere badu eraginik.
Haizea bizi dabilelarik, zerua hodei geruza ez oso handiak estaltzen duenean, airearen abiadura lurrazalaren mailan 0 izatetik, 300-500 metroko garaieran balio geostrofikoa izatera hel daiteke, garaierarekin haizea erlojuaren orratzen norabidean mugitzen delarik. Udan, eguzkiaren intsolazioa gorena denean, lurrazalarekiko marruskadura garaiera polit bateraino nabaritzen da (1000-2000 m), eta, gainera, airea lurrazaletik igoarazten duten konbekzio-korronteek areagotu egiten dute marruskaduraren efektu hori. Arrazoi horregatik beragatik, haizearen batez besteko abiadura ia konstantea izan ohi da atmosferaren lehen 1000 metroetan, garaieraren jobidean aldaketarik nabaritu gabe. Gauean, batez ere oskarbi denean, atmosferaren beheko aldean ia ez da haizerik ibiltzen, eta, haizea erliebearen sakonunetarantz erakartzen duen grabitate-efektuak soilik harroarazten du.
Haizea deskribatzeko, bi magnitude ezagutu behar dira: norabidea eta intentsitatea edo lastertasuna.
Norabidea aise mugatzen da haize orratz baten bidez, guztiz ezaguna baita eraikinen teilatuetan egoten delako. Haizearen norabidetzat haize horrek duen jatorria hartzen da, eta, hortaz, ekialdeko haize bat ekialdetik dator, baina haizearen mugimenduaren norabidea mendebaldekoa da: haize arrosan biltzen diren 32 norabideetan oinarriturik adierazten da hori, edo gradutan bestela, erloju orratzen noranzkoan graduatutako zirkulu baten gainean neurtuz gradu horiek eta 360° balioa ipar norabidean ipinita. Behe hodeien mugimendua haizearen norabidearen adierazle bikaina da, batere tresnarik gabe ikus daitekeena.
Intentsitateak haizearen lastertasuna adierazten du, eta lastertasun banakoetan neurtzen da. Lur mailan, itsasoan eta altitudean, haizea kilometro orduko, metro segundoko edo korapilotan neurtzen da. Korapilo bat itsas milia bat orduko da, edo, beste era batera esanda, 1,853 km/h.
Haizearen indarra edo lastertasuna anemometro baten bitartez neurtzen da. Estazio meteorologikoek zuzeneko neurketak egiten dituzte lehorrean edo itsasoan, abiadura anemometroen bidez eta noranzkoa haize-orratz edo haize-mahukaren bidez. Anemometro mekanikoak ontzitxo ahurrez osatuak daude, zeinak ardatz baten inguruan biratzen diren haizeak jotzen duenean. Badira beste bertsio batzuk ere, horien artean, termistorez osatuta daudenak, non aire fluxuaren abiaduraren arabera tenperatura aldaketa neurtzen duen.
Haizeak sailkatzeko eskala asko daude, eta ohikoena Beaufort eskala da, historikoki marinelek erabilitakoa. Neurketa-eskala enpiriko bat da, 13° dituena (0tik 12ra), haizearen batez besteko abiadura adierazten duena 10 minututan. Hasiera batean, Beaufort eskala itsasoaren egoera bati dagokio, haizearen batez besteko abiadura tarte bati lotua. Nahiz eta gaur egun abiadura hori zehaztasun osoz neurtu daitekeen anemometroaren bidez, erabilgarria izan daiteke itsasoan abiadura hori estimatzea, haizeak itsas azalean dituen efektuen behaketa hutsa erabiliz.
Fujita eskalak tornadoen indarra sailkatzen du eragindako kalteen arabera, batez ere Estatu Batuetan erabilia. 2007ko udatik aurrera, Hobetutako Fujita eskalak ordeztu zuen (Enhanced Fujita scale) jatorrizko eskalako ahuleziak konpondu ondoren.
Azkenik, Saffir-Simpson eskala, zikloi tropikalak (tifoi eta urakanak) neurtzeko erabilia. Bost intentsitate-mailatan dago banatua, haize-abiadura normalizatuen tarteekin. Maila ezartzeko, haizearen abiadura minutu batez neurtzen da 10 metroko altueran.
Haize-energiaren erabilera oso sinplea da. Eguzkiak Lurra berotzen du, baina, lurrazalaren forma irregularren eraginez, tenperatura desberdineko aire-masak sortzen dira, hots, dentsitate eta presio desberdinekoak. Desberdintasun horiek alde baterako eta besterako korronte horizontalak sortzen dituzte; hots, haizea sortzen dute. Eta haize horren abiadurak (energia zinetikoa) higiaraziko ditu bere bidean jarritako errotaren palak.
Izadiko indarra den heinean, kultura askotan haizea jainkotu egin izan da
Haizea, batzuetan, oinarrizko elementua da aisialdian, hala nola denbora-pasan parpailekin, itsas kiroletan (kitesurfa, windsurfa) edo baloi aerostatikoetan. Xaboi burbuilek ere haize arina behar dute erabili ahal izateko, jostailuzko haize-errotak edo maleta-belaontziek bezalaxe.