handiagotze

SARRERA DESBERDINA:

Aintzira Handiak

Aintzira Handiak^[1] (ingelesez: Great Lakes, frantsesez: Grands Lacs) Ipar Amerikako ipar-ekialdean, AEB eta Kanadaren artean, elkarri loturik dauden bost aintzira zabal dira: Superior^[2], Michigan^[2], Huron^[2], Erie^[2] eta Ontario^[2]. Azken honetatik behera abiatzen den San Laurendi ibaiak Ozeano Atlantikoarekin lotzen ditu. Munduko ur gezako aintzira multzorik handiena da: 244.160 km²-ko eremua eta 22.684 km³-ko bolumena^[3]. Izan ere, planetako ur gezaren % 20 inguru han dago^[4][5][6].
Superior aintzira munduko ur gezako hirugarren lakurik handiena da, Baikal (Siberia)^[2] eta Tanganykaren (Afrika)^[2] atzetik, eta Kaspiar itsasoa (ur gazikoa) kontuan hartuta, bigarrena hedaduraz. Míchigan aintzira da taldeko bakarra osorik Estatu Batuetan dagoena^[7][8][9].
Aintzira Handiak azken glaziazioaren amaieran hasi ziren eratzen, duela 14.000 urte inguru; izan ere, izotz-geruzak urtzean, arroak ebaki zituzten lurrean, eta horiek urez bete ziren^[10]. Aintzirak bide garrantzitsua izan dira garraiorako, migraziorako eta merkataritzarako, eta espezie ugariren bizileku izan dira^[11].
Inguruko eskualdeari Aintzira Handien eskualdea deitzen zaio, zeinak Aintzira Handien Megalopolia barne hartzen duen^[12].
Mendebaldetik ekialdera Aintzira Handiak hauek dira:
Aintzira Handien sistemak barne hartzen ditu: St. Marys (ibaia), Superior eta Huron artean; Saint Clair ibaia, Huron eta St Clair artean; Detroit (ibaia), St. Clair eta Erie artean; eta Niagara eta haren ur-jauziak, Erie eta Ontario artean. Huron (ibaia) izen bereko aintzira eta Georgiar badian banatzen da.
Nipigon aintzira, txikiagoa, zeinak urak Nipigon ibaian zehar Superiorren isurtzen dituen, sistemaren seigarren aintziratzat hartzen da batzuetan.
.
San Laurendi (ibaia), bere ibilguko leku askotan nazioarteko muga bera duena, elkarrekin lotutako aintzira horien kolektorea da, eta Quebecetik sortu, eta, Gaspesia penintsularen barrena, Ozeano Atlantikoraino iristen da. Beste aintzira bat, St. Clair, txikiena, sistemaren parte ere da. Huron eta Erieren artean dago, baina, ofizialki, ez da Aintzira Handietako bat.
Aintzira Handietan, 35.000 uharte inguru daude sakabanatuta^[14]. Horietako handiena Manitoulin uhartea da, Huron aintziran, munduko edozein barnealdeko uretan dagoen uharterik handiena^[15].​ Bigarren uharterik handiena, Superior aintzirako Royale uhartea da^[16]. Bi uharte horiek, berez, bere baitan aintzira batzuk edukitzeko bezain handiak dira, adibidez, Manitoulin uharteko Manitou aintzira ur gezako uharte batean dagoen munduko aintzirarik handiena da^[17].
San Laurendi ubideak eta Great Lakes Waterwayk (Laku Handien ubidea) itsasoarekin lotzen dituzte Aintzira Handiak^[18]. Edukiontzi-ontzi ozeaniko handiak (bide horietako blokeoen bidez doitzen ez direnak) ezin igarotzeak aintziretako edukiontzi-garraioa mugatu du. Aintzira Handietako merkataritza gehiena solteko materialena da, Seawaymax-eko solteko kargaontziak edo txikiagoak aintzira guztien zehar eta Atlantikora mugi daitezke^[19].​ Ontzi handienak aintziretan bertan baino ez dira ibiltzen, eta Illinois Hidroways sistemara (Mexikoko golkorako sarbidea ematen duen sistema), gabarrak soilik sar daitezke. Tamaina handikoak izan arren, Aintzira Handietako sektore handiak izoztu egiten dira neguan, eta, beraz, garraioa eten egiten da. Izotz-hausle batzuek aintzirak zeharkatzen dituzte, eta nabigazio-bideak zabalik mantentzen dituzte ia negu osoan.
Aintzira Handiak ubide baten bidez ere konektatuta daude Mexikoko golkoarekin, Illinois ibaiaren (Chicago ibaitik) eta Mississippi ibaiaren bidez. Hautazko ubide bat da Illinois (ibaia) (Chicagokoa), Mississippi ibaia, Ohio ibaia eta, gero, Tennessee-Tombigbee-n zehar (ibai, aintzira eta ubide batzuen konbinazioa), Mobile badia eta golkora. Ubide horietako atoiontzia eta merkataritza-gabarren garraioa astuna da^[20].
Turismo-ontziak ere Aintzira Handietara sartu edo irten daitezke Erie ubidetik eta New Yorkeko Hudson ibaitik. Erie ubidea Erie aintziraren ekialdeko muturrean (Buffalon) lotzen da Aintzira Handiekin, Ontario aintziraren hegoaldean (Oswegon).
Aintzirek Ipar Amerikako azaleko ur gezaren % 84 dute^[21]; aintziretako ura kontinente osoko lurrazalean uniformeki banatuko balitz, 1,5 m-ko sakonera izango luke^[22].​ Aintziretako ur-mailen iturria lotuta dago aintzirek gaur egungo forma hartu zutenean urtu ziren glaziar gisa geratu zenarekin. Urtero, % 1 baino ez da ur berria, aintziretara isurtzen duten ibai, euri eta lurpeko iturburuetatik datorrena. Hori lurrunketarekin eta drainatzearekin orekatzen da, eta, beraz, aintziren maila konstantea da, historikoki. Aintziraren mailak historian zehar zaindu diren arren, giza populazioaren hazkunde intentsiboa XX. mendean baino ez zen hasi, eta gaur egun ere jarraitzen du. Gizakiek ura erabiltzeko, gutxienez, bi jarduera identifikatu dira aintziretako mailei eragiteko ahalmena dutenak: desbideraketa (ura beste arro batzuetara transferitzea) eta kontsumoa (gaur egun, funtsean, aintzirako ura erabiltzen da elektrizitatea sortzen duten instalazioak hozteko, ura lurruntzean gertatzen dena)^[23].
Aintzira handien hondoak duela 11.000 edo 12.000 urte hasi zirela eratzen kalkulatzen da^[24][25]. Aurrez lotutako plaka tektonikoak atzera egin zutenean; orduan sortu zen Amerikako Erdi Kontinentaleko haustura (rift), eta, beraz, haran bat sortu zen, gaur egun Superior Aintzira bihurtu den oinarri gisa balio izan zuena. Bigarren faila-lerro bat agertu zen unean, San Laurendiko haustura (rift) (orain dela 570 milioi urte gutxi gorabehera eratua^[24]), Ontario eta Erie aintziren oinarriak sortu ziren, San Laurendi ibaia bihurtu zenarekin batera.
Aintzira Handiak azken glaziazio-aldiaren amaieran eratu ziren (azken glaziazioa), duela 10.000 urte gutxi gorabehera, Laurenditar inlandsiak atzera egin zuenean, eta urtze-ur kantitate handiak utzi zituen. Ur horrek osatutako hutsuneak bete zituen, eta Aintzira Handiak sortu zituen, gaur egun ezagutzen den gisa.
Aintzira Handien eskualdea Ipar Amerikako erdi aldeko sakonune handiaren parte da, eta hegoalderantz hedatzen da, Mississippi Missuriko lautadarantz.
Aintzira Handiek klima kontinental hezea dute, Köppen sailkapen klimatikoan Dfa (hegoaldeko zonetan) eta Dfb (iparraldeko zonetan)^[26], beste eskualde batzuetako aire-masen eragin aldakorrekin, sistema artiko lehor eta hotzak barne, Ozeano Bareko mendebaldeko aire epeleko masak eta hegoalde eta Mexikoko Golkotik sartutako sistema tropikal bero eta hezeak^[27].​ Aintzirek eragin moderatzailea dute kliman; prezipitazioak handitu eta elurra ere eragin dezakete aintzira efektuaren bidez^[26].
Aintzirek eragina dute kliman, aintzira efektua deitzen denaren eraginez. Neguan, lurruntzearen ondorioz, mendebaldeko haizeek elurte handiak eragin ditzakete. Adibiderik nabarmenena Buffalon erortzen den elur kantitatea da, Erie aintzirak igorritako lurruntzearen ondorioz. Fenomeno hori dela eta, ez da arraroa zeru argia den egunetan elurra erortzea.
Aintzirek urtaroetako tenperaturak ere moderatzen dituzte, beroa xurgatuz, udan airea hoztuz eta, udazkenean, bero hori leun-leun askatuz. Leundutako tenperatura horrek fruta-gerriko izeneko eskualdeak sortzen ditu, eta, horietan, tradizionalki hegoalderago ekoitzitako frutak landatzen dira. Míchigan aintziraren ekialdeko kostan eta Erie aintziraren hegoaldeko kostan upategi asko daude. Niagarako penintsulan, Erie eta Ontario artean, ardo bikainak daude. Lainoak ere badu zer ikusia aintziraren efektuarekin, batez ere Superior aintziran, duen itsasaldeko klimaren ondorioz.
Tamaina handia izan arren, Aintzira Handien zati handi bat izoztu egiten da neguan. Horrek geldiarazi egiten du ontzien fluxua aldi horretan; hori dela eta, izotz-hausleak erabiltzen dira.
Aintzira Handiak inguratzen dituzten Estatu Batuetako zortzi estatuek eta Kanadako probintziak populazio eta azalera hau dute:
Aintzira Handien arroan, 30 milioi pertsona inguru bizi dira. Zenbait metropoli daude Aintzira Handien ertzetan: populatuenak Chicago, Toronto, Detroit, Milwaukee eta Cleveland dira, Main Street America deituriko mugaz gaindiko espazio batean bilduta. Eremu hori industrialde garrantzitsua ere bada.
Kostaldeko hiri garrantzitsuenak hauek dira:
Aintzira Handiak betidanik izan dira ibai-komunikaziorako ubide handi bat, ibaiaren ertzetako biztanleriaren hasieratik aprobetxatu zena eta industria-garaian bizkortu zena; garai hartan, obra garrantzitsuak eraiki ziren, hala nola kanalak, esklusak, portuak eta abar. Obra horiek 1950etik aurrera modernizatu egin dira, eta San Laurendi itsas bidea osatu arte jarraitu dute.
1679ko abuztuaren 7an, René Robert Cavelier de La Sallek Le Griffon brigantina jarri zuen zerbitzuan. Cayuga Creek-en eraiki zuten, Niagara ibaiaren hegoaldeko mugatik gertu. Goiko aintziretan bidaiatu zuen lehen belaontzia da.
Kolonizazioan, Aintzira Handiak eta haien ibaiak ziren jendea eta karga mugitzeko modu praktiko bakarra. Ipar Amerika Erdialdeko gabarrak Aintzira Handietatik Ozeano Atlantikora iristeko aukera zuten 1825ean Erie ubidea ireki zenean. 1848an, Illinois eta Míchigan ubideak ireki zirenean Chicagon, Misissippi ibairako zuzeneko sarbidea egokitu zen aintziretatik. Bi ubide horiek irekita, hiri urrunak komunikatzea lortu zen, hala nola New York eta New Orleans.
1800. urte aldera, etorkinak garraiatzea zen linea guztien negozio nagusia. Estatu Batuetako hiri handi asko aintziretan duten kokapenari sor diote beren existentzia, salgai garraioaren helmuga gisa eta etorkinak hartzeko leku gisa. Trenbideak eta errepideak garatu zirenean, ondasunen eta bidaiarien garraio negozioak gelditu egin ziren, eta, gaur egun, ferryak eta atzerriko gurutzaontzi batzuk izan ezik, gainerako garraio-modalitateak desagertu egin dira.
Immigrazio bideek, baita gaur egun ere, badute nolabaiteko eragina. Etorkinek beren komunitateak osatzen zituzten, eta eremu batzuek bereizketa etniko nabarmena dute, hala nola herbeheretar, alemaniar, poloniar, finlandiar eta abarrek. Etorkin asko Ingalaterra Berriko kolonian egon zirenez mendebalderantz joan aurretik, Estatu Batuetako eremu askok, Aintzira Handien ondoan, antz handia dute Ingalaterra Berriaren itxurarekin, batez ere etxebizitzen estiloan eta biztanleen azentuan.
Trenek eta errepideko komunikazioek izandako arrakastaren ondorioz, merkantzia-garraio gehienak mota horretako garraiotan egiten ziren, eta bertako ontziak, berriz, solteko kargak (burdina, mineralak, ikatza edo altzairugintzarako beharrezkoak ziren kareharria) garraiatzeko gelditu ziren. Graneleko garraioa aintziretatik gertu zeuden meategien ondorioz garatu zen. Aintzirak erabiltzea, beraz, aukera ekonomikoa zen altzairuaren produkzioko lehengaiak instalazio zentralizatuetara eramateko, meategietatik hurbil ekoizpen-instalazioak eraiki ordez. Aintzirak ez ziren soilik mineralak soltean garraiatzeko erabiltzen; ontziak aleak esportatzeko ere erabiltzen ziren.
XIX. eta XX. mendeetan, burdina eta beste mineral batzuk, hala nola kokea, hegoaldera bidaltzen ziren, eta hornidurak, janaria eta ikatza, berriz, iparraldera bidaltzen ziren. Pensilvanian eta Mendebaldeko Virginian ikatz-meategiak aurkitu zituztenez eta ipar-mendebaldeko trenbidea Apalache mendietan zegoenez, trenek lagundu zuten iparraldetik Erie (Pennsylvania) eta Ashtabula (Ohio) portuetaraino zihoazen ibai-ibilbideak garatzen.
Aintziretako itsas komunitatearen garapen independentearen ondorioz, hiztegian eskualdeko zenbait berezitasun sartu ziren. Ontziei, beren neurria edozein dela ere, txalupa zeritzoten. Bela-ontziek lurrun-ontziei leku egin zietenean, berriz, lurrun-txalupa zeritzoten ―termino bera erabiltzen zen Mississippi ibaian. Ontziek ere diseinu bereizgarria zuten, aintzirako zamaontzia deitua. Salgaiak garraiatzen zituzten ontziei, berriz, laker deitzen zitzaien. Txalupei, berriz, salties deitzen zitzaien.
Tamaina izugarrizkoak ziren aintziretako ontzien neurri komunak: 305 x 32 m-ko bizkarra, 80/120 tonako pisua eta zinta bidezko garraio-sistema batekin. Sistema horrekin ontzia berez deskarga zezakeen, albo batean polipasto bat erabiliz^[28]. Gaur egun, lehen baino ontzi gutxiago ibiltzen dira Aintzira Handietan, batez ere errepideko garraioa areagotu delako eta ontzi txiki asko edukiera handiagoko beste batzuez ordeztu direlako.
Gaur egun, oraindik ere, trenbideko eta ibai-bideko garraioa konbinatzeko aukera dago, eta, beraz, Aintzira Handien inguruko Ipar Amerikako lautadekiko komunikazioa bermatuta dago ibaiko nabigazioaz, eta trenbide bidezko garraiorako laguntza edo ordezko gisa balio dezake.
Aintzirak oso erabiliak ziren garraiorako, nahiz eta azken urteotan karga garraiatzeko joera jaitsi egin den.
Aintzira Handien garraioaren ekonomiako puntu garrantzitsu bat itsas sarbidea da, San Laurendi ibaiaren itsas bideari eta Aintzira Handietako bide nabigagarriari esker. zeinak ozeanoko ontziak Aintzira Handietara sartzen ahalbidetu zuten. Ozeanoko ontzi handienak, ordea, ez ziren esklusetatik pasatzen.
Aintzira Handiak, gaur egun, ondasunak soltean eta eskala handian garraiatzeko erabiltzen dira. 2002an, 162 milioi tona karga garbi mugitu ziren lehor eta solteko kargatan. Kopuru hori burdin mineralak, aleak eta potasak osatzen dute, handienetik txikienera. Aintziretan garraiatutako burdin minerala, harriaren zati bat eta ikatza altzairuaren industrian erabiltzen dira. Aintziretako garraioaren beste modalitate bat da likidoak eta edukiontzietako kargak, nahiz eta edukiontzietako ontzi gehienek ezin dituzten San Laurendiko itsas bideko esklusak pasa, ontzi horiek zabalegiak baitira. Aintziretatik egindako garraio-bidalketen kopuruak beheranzko joera izan du azken urteetan.
Aintzira Handiak inguruko milioika pertsona edateko urez hornitzeko ere erabiltzen dira. Ur-iturri baliotsu hori estatuak eta lakuen inguruko probintzia-gobernuek kudeatzen dute, kolektiboki.
Turismoa eta ibai-aisia ere jarduera garrantzitsuak dira aintziren inguruan. Gurutzaontzi gutxi batzuk ere aritzen dira Aintzira Handien inguruan, belaontzi pare bat barne. AEBko kirol-arrantza, arrantza komertziala eta tradizionala, gutxi gorabehera, 4.000 milioi dolarreko irabazia da urtean, izokinak, koregoitak, aintzira-amuarrainak, eperlanoak edo amerikar luzioperka (Sander vitreus) espezie garrantzitsuenen artean. Gainera, aintziretan uretako kirol mota guztiak egin daitezke. Aintzira Handietan ohikoa ez den jarduera bat da surfa egiteko aukera, ekaitz handia izanez gero, itsaso zabalarekin lotura handiagoa duen jarduera baita.
Tamaina handia izan arren, Aintzira Handiek gero eta kutsadura handiagoa eta larriagoa dute metal astunen eta hainbat produktu kimikoen (Torontotik eta Hamiltonetik eratorriak, bereziki). Aintzira Handietan ura ez tarifatzeak, energiaren eta zuren kostu txikiak eta ur bidez garraiatzeko erraztasunak erakarri dituzte mende bat baino gehiagoz aintzirak masiboki kutsatu dituzten metalurgiako, papergintzako, kimikako, automobilgintzako eta bestelako instalazioak. Metal iraunkorrak eta kutsatzaile organiko iraunkorrak elikadura-kate osoan daude, baita San Laurendi estuarioko balea belugetan eta baleetan ere.
Aintzirek errepideetako elurra kentzeko erabiltzen diren gatzak jasotzen dituzte. Aintzirek degradatu ezin duten nekazaritza- eta hiri-jatorriko eutrofizazioa (hondakin-urak) jasaten dute. Gainera, ugalkortasunari eragiten dioten edo hormona gisa jokatzen duten produktuen kontzentrazio gero eta handiagoekin lotutako arazo ekologiko larriak eta berriak daude, edo espezie inbaditzaileak sartzearekin zerikusia dutenak, hala nola zebra-muskuilua.
nanoplastikoek eta mikroplastikoek^[29][30][31] ere eragina dute aintzira guztietan (eta bereziki Ontario aintziran), eta Aintzira Handiak elikatzen dituzten erreketan ere aurkitu dira^[32].
Kanadan, ingurumeneko eta baliabide naturaletako sailek Aintzira Handien babesean lan egiten dute, ekosistemetarako mehatxuak ardatz hartuta^[33].
1978tik aurrera Estatu Batuek eta Kanadak sinatutako akordioetatik abiatuta, zenbait birgaitze- eta jarraipen-programa jarri dira abian aintzirak garbitzeko eta San Laurendi ibaia deskutsatzeko, gobernuekin, komunitateekin, eskolekin eta GKErekin, eta, agidanez, emaitza nahiko esanguratsuak lortu dira, kutsatzaileek zein diren. Azido industrialen igorpenak asko murriztu dira, baina beste kutsatzaile batzuk oraindik ere arazo dira.
1980an, Kanada-Estatu Batuek Nazioarteko Batzorde Mistoak lehentasunezko 42 leku identifikatu zituen kezkagarritzat jotzen zirenak uraren kutsaduraren larritasunagatik. Airearen kutsadurari ere aurre egin behar zaio; kutsadura-mototsak arrastatzen dituen euri azidoak kutsatzaile asko ditu, hala nola merkurioa, pestizidak, mantenugaiak eta lantegiek, ibilgailuek eta hiriek isuritakoak; Superior aintzira kutsatzen duten substantzia kimikoen % 90-95 aire-kutsaduraren ondorio dela uste da.
Aintziren izenak gogoratzeko, ingelesez erabili ohi den arau mnemotekniko bat «HOMES» hitza da, Huron, Ontario, Michigan, Erie eta Superioren inizialez osatua, nahiz eta arau horrek ez dituen orden berezi batean aipatzen.