izen

Izen

Hizkuntzalaritzan, izena izaki, gauza edo haien multzo bat adierazteko erabiltzen den hitza da.
Izen-sintagma izena ardatz duen egitura da. Beraz, izen-sintagmaren osagai nagusia izena da. Izenik gabe –agerian ez bada, ezkutuan– ez dago izen-sintagmarik. Honako hauek guztiak izen-sintagmak dira, eta guztietan ardatz-elementua edo izena bereiz daiteke: 1: Gizona; 2: Automobil eder hura; 3: Parisko neska irribarretsua; 4: Andoni; 5: Gu.
Lehen hiru perpausetan, Gizon, Automobil eta neska izen arruntak dira; laugarreneko Andoni, izen nagusia; baina bosgarreneko Gu, izen-ordaina, hizketan ari den pertsona eta beste pertsona bat (edo batzuk) ordezkatzen dituelako, hots, izen batzuk.
Horiek guztiak izen-sintagmak dira, denak funtsean testuinguru berean ager baitaitezke, perpausaren subjektuaren lekuan adibidez, aditz-sintagma deitu ohi den osagaiaren aurrean:
Izenordain deitzen direnek ere izen-sintagmak osatzen dituzte. Gainera, ez dute inolako «lagunik» onartzen inguruan: berak bakarrik aski dira izen-sintagma osatzeko. Beraz, izenordainak ere izen-sintagmaren ardatz direnez, izentzat har daitezke.
Izen guztiak ez dira mota berekoak: badira izen arruntak eta bereziak, zenbakarriak eta zenbakaitzak, eta abar. Ezaugarri bereizgarriak daudenez, horiexen araberako sailkapena egin da.
Esanahiaren aldetik, izenak modu honetan sailkatzen dira:
Izen batzuek ez dute mugatzailerik onartzen: Jon, Bilbo, Axular, etab. Halakoek beste inongo laguntzarik gabe izen-sintagmak osa ditzakete. Beste batzuek, berriz, izen-sintagma osatuko badute, nahitaezko dute mugatzailea edo, mugatzailerik izan gabe ere, bestelako determinatzaileren bat: etxe, auto, maitasun, diru, mahats, liburu, etab. Halakoek zenbait elementuz inguraturik ageri dira izen-sintagman: etxeak, auto hura, maitasuna, diru asko, mahats ugari, liburu polita, etab. Sintagma horiei, hurrenez hurren, -ak, hura, -a, asko, ugari, -a, etab. kenduz gero, herren geldituko lirateke, perpausean txertatuak agertzeko biderik gabe:
Horregatik, perpausen eraketa zuzenari begira, [±arrunta] ezaugarria izan behar da kontuan:
Izenordainei ere [-arrunta] ezaugarria dagokie, ez baitute mugatzailerik onartzen. Horrenbestez, izenordainak izaera berezia duten izenak dira. Beraz, [±izenordaina] ezaugarria ere kontuan izanez gero, euskal izenak honako multzo hauetan bana daitezke:
Bereizketa horrek testuingurua du irizpide. Alegia, testuinguruan zer-nolako elementuak ager daitezkeen edo ager ez daitezkeen (mugatzailea, bereziki) hartzen da kontuan, ez besterik. Ohiko gramatiketan, ordea, esanahia ere kontuan hartu izan da izen arrunta eta arrunta ez dena, propioa, bereizteko. Esanahian oinarritzen den bereizketak, batez ere, ortografiari begira du garrantzia. Bizkaia edo Jainkoa mugatzailea duten izen-sintagmak dira, baina, erreferente bakarra dutenez, izen nagusiak direla esaten da, eta, horrenbestez, letra larriz idatzi behar direla. Baina, ortografia gorabehera, gramatikaren aldetik axola duen bereizketa zera da: izen batek mugatzailea behar duen ala ez. Alde horretatik, erreferente bakarra badu ere, Jainko edo Azpeitia bezalakoak izen arruntak direla esan behar da, bai batak bai besteak, biek, mugatzailea eskatzen baitute. Izen horiek deklinabide-markak hartzen dituzte, eta hor ere kontuan hartu behar da mugatzailea hor dutela: JainkoAk, JainkoAri (konpara bedi gizonAk, gizonAri sintagmarekin); AzpeitiAn, baina Azpeititik, etxeAn eta etxetik bezalaxe.
Hau da izenen beste tasun bat. Izen bat positiboki zehaztua egon edo negatiboki zehaztua egon, ondorioak izango dira izen horren testuinguruan. Izen batzuk (etxe, haur, lehoi, etab.) zenbakarriak direla esan daiteke, zenbatu daitezkeen izakiak aipatzeko balio baitute: etxe bat, bi, hamalau; haur bat, bi, etab. Baina beste izen batzuk (olio, mahats, irin, lur…) zenbakaitzak dira: zenbatu ezin daitezkeen izakiei dagozkie. Beste batzuek, berriz, bietara joka dezakete, baina orduan adiera desberdinean hartzen dira. Esate baterako, ardo edo kafe izenak: ardoa, berez, ezin da zenbatu, baina hiru ardo edan ditut esaten denean, bistan da zenbakarri den zerbait aipatzen dela. hala ere, kasu horretan, ardoa ez da masa-izen gisa ikusten, zerbait konkretu eta zenbakarri gisa baizik, hiru basokada ardo edan ditut esango balitz bezala.
Alderantziz ere gerta daiteke: alegia, berez zenbakarria den izen bat (harri, esaterako) masa gisa ikus daiteke. Horregatik, honako bi esaldi hauek adiera desberdina dute. Batean harri [+zenb] izango da, eta bestean [-zenb]: a. Harri asko bota ditugu errekara. (ehun harri, adibidez) [+zenb] b. Harri asko bota dugu bidean. (kamioikada bat, adibidez) [- zenb]
Izen zenbakaitzen artean ere beste bereizketa bat egin daiteke. Izan ere, izen batzuek, zenbakaitzak izan arren, neur daitezkeen gaiak izen eratorriak aipatzeko balio dute. Adibidez, olio izenak zenbatu ezin daitekeen zerbait aipatzen du, baina «zer» hori neur daiteke, litroka, adibidez: 'Bost litro olio'. Baina zenbakaitzak diren beste batzuk (maitasun, su, lotsa, etab.) ez dira neurtzen. Haietan intentsitatea ematen da aditzera kantitatea baino gehiago: Lotsa ikaragarria ematen zidan. Su handia zegoen basoan.
Bereizketa horrek ere esanahia hartzen du kontuan, baina ondorio handiak ditu euskal sintaxian eta morfologian, deklinatzean desberdin joka baitezakete izen bizidunek eta bizigabeek:
a. NeskaRENGAN jarri ditu begiak.
b. LiburuAN jarri ditu begiak.
Neska, gizon, andre, jainko, Miren, etab. izen bizidunak direla esaten da; etxe, zeru, bide, ur, harri, etab., berriz, izen bizigabeak. Landare-izenak, hala ere, bizigabetzat hartzen ditu euskarak.
Bestalde, bizidunak direnekin ere, deklinabide arrunta izan daiteke. Ondoko bi adibide hauek zilegi dira:
a. Gizon batetik bestera aldea dago. (ez, *gizon batengandik besteagana…).
b. Gizon batengandik bestearengana joan zen.
Bi multzo bereizten dira, funtsean, izenetan: izen bakunak eta izen konplexuak. Konplexuak, beren aldetik, beste bi multzo handitan banatu daitezke: izen eratorriak eta izen elkartuak.
Izen batean beste osagairik aurkitu ezin bada, esaten da izen hori bakuna dela. Adibidez, etxe, haur, diru, txokolate eta horrelakoak izen bakunak dira: hiztuna ez da gai hitz horietan hitz mailako edo hizki mailako (atzizki edo aurrizki mailako) beste osagairik aurkitzeko. Izen konplexuek, berriz, badituzte beste osagaiak beren barnean, eta, jakina, hitz hori osatzen duten osagai horiek egituratuak egon ohi dira. Adibidez, honako hauek hitz konplexuak dira: banketxe (banku + etxe), gorritasun (gorri + tasun).
Izen eratorriak oinarri batez eta atzizki edo aurrizki batez osatuak dira. Oinarria hitz mailakoa izango da: beste izen bat, edo aditz bat edo adjektibo bat. Oinarri horri bestelako elementu bat erantsiko zaio. Euskaraz, batez ere atzizkiak dira oinarriei eransten zaizkienak. Beraz, hona zenbait izen eratorri: egile, harrokeria, sukaldari (adibide horietan oinarri desberdinak daude: egin aditza da; harro, adjektiboa; sukalde, izena. Gainera, sukalde izen elkartua da, su eta alde osagaiak aski erraz bereiz baitaitezke. Bestalde, -le, -keria eta -ari atzizkiak nolabait izenezkoak direla esaten da, izenak sorrarazteko erabiltzen baitira.
Izen elkartuak hitz mailako osagaiz osatutako izenak dira. Gehienetan, bi izen dira elkartzen direnak, baina bestelako konbinazioak ere zilegi dira:
Bestalde, gogoan izan, batez ere [izena+izena] tankerako izen elkartuetan, oinarriko bi izen horiek eratorriak izan daitezkeela. Adibidez, kale-garbitzaile eta liburu-saltzaile izen elkartuak dira, biak bi izenez osatuak baitira, baina bigarren osagaia, aldiz, izen eratorria da: garbi + -tzaile, sal + -tzaile.

Wikipediarekin konexio arazoren bat gertatu da: