kotxe

• Ingeniaritza mekanikoa - Material ibiltaria

• sin.bagoi
• en waggon; car; wagon
• es coche; vagón
• fr automobile; voiture; wagon

Bagoi baten barrualdea

Pixabay

SARRERA DESBERDINA:

Automobil

«Auto» orriak hona dakar. Epailearen erabaki agiriari buruzko artikulua hau da: «Auto (zuzenbidea)»

Automobila, autoa edo beribila, lehen, batzuetan, tarranta ere, gurpil eta motordun ibilgailua da, bidaiariak garraiatzeko erabiltzen dena. Definizio gehienetan esan ohi da automobilak, nagusiki, errepideetan higitzeko direla. Batetik zortzi pertsona artera garraia ditzake; normalean, lau gurpil dituzte, eta, batez ere pertsonak (ez ondasunak) garraiatzeko sortuak dira^[1][2]. Hala ere, terminoa ez da oso zehatza, zeregin berak egiteko erabiltzen diren ibilgailu-mota asko baitaude. 2025eko urtarrilean mundu osoan 1.644 mila milioi auto inguru zeuden martxan^[3]
Nicolas-Joseph Cugnot asmatzaile frantsesak egin zuen lurrun-motorrez elikatzen zen lehen errepideko ibilgailua, 1769an, eta François Isaac de Rivaz asmatzaile suitzarrak, berriz, barne-errekuntzaz elikatzen zen lehen automobila diseinatu eta egin zuen 1808an. Auto modernoa —eguneroko erabilerarako automobil praktiko eta merkaturagarria— 1886an asmatu zen, Karl Benz asmatzaile alemaniarrak bere Benz Patent-Motorwagen patentatu zuenean. Auto komertzialak XX. mendean jarri ziren eskuragarri. 1901eko Oldsmobile Curved Dash eta 1908ko Ford Model T (biak estatubatuarrak) dira seriean eta eskuragarri jarritako lehen^{[4][5][6][7][8]} autotzat hartzen direnak, hurrenez hurren. Autoak azkar hartu ziren AEBn, non zaldi-gurdiak ordezkatu zituzten^[9]. Europan eta munduko beste leku batzuetan, automobilen eskaria ez zen handitu Bigarren Mundu Gerraren ondoren arte^[10]. XXI. mendean, autoen erabilera azkar handitzen ari da oraindik ere, batez ere Txinan, Indian eta berriki industrializatutako beste herrialde batzuetan^[11][12].
Autoek gidatzeko, aparkatzeko, bidaiarien erosotasunerako eta kontrolerako hainbat argi dituzte. Hamarkadetan zehar, ezaugarri eta kontrol gehigarriak gehitu zaizkie ibilgailuei, gero eta konplexuagoak bihurtuz. Horien artean, atzeko aldea ikusteko kamerak, aire girotua, nabigazio sistemak eta auto barruko entretenimendurako gailuak daude. 2020ko hamarkadaren hasieran erabiltzen diren auto gehienak barne-errekuntzako motor batek propultsatzen ditu, erregai fosilen errekuntzak bultzatuta. Auto elektrikoak, autoen historiaren hasieran asmatu zirenak, 2000ko hamarkadan merkaturatu ziren, eta 2020ko hamarkadan zabaldu ziren. Erregai fosilek elikatzen dituzten autoetatik auto elektrikoetarako trantsizioa nabarmena da klima-aldaketa arintzeko eszenatoki gehienetan^[13].
Autoa erabiltzeak kostuak eta onurak daramatza. Norbanakoarentzat, kostuen artean daude ibilgailua eskuratzea, interes-ordainketak (autoa finantzatuta badago), konponketak eta mantentze-lanak, erregaia, amortizazioa, gidatzeko denbora, aparkaleku-tasak, zergak eta asegurua.^[14]. Gizartearentzat, berriz, kostuen artean daude autoak eta erregaia ekoizteko erabiltzen diren baliabideak, errepideak mantentzea, lurzoruaren erabilera, errepideetako pilaketak, airearen kutsadura, zarata-kutsadura, osasun publikoa eta ibilgailua bere bizitzaren amaieran botatzea. Trafiko-istripuak dira mundu osoan lesioekin lotutako heriotzen kausa nagusia^[15]. Onura pertsonalen artean daude eskaeraren araberako garraioa, mugikortasuna, independentzia eta erosotasuna^[16][17]. Gizarte-onuren artean daude onura ekonomikoak, hala nola automobilgintzaren bidezko lanpostu eta aberastasuna sortzea, garraio-hornidura, aisialditik eta bidaiatzeko aukeretatik lortutako ongizate soziala. Jendeak leku batetik bestera malgutasunez mugitzeko duen gaitasunak ondorio handiak ditu gizarteen izaeran^[18].
Automobil hitza frantsesetik etorri zaigu (automobile), eta jatorria grezierako αὐτός (autós, «norbera») eta latineko mobilis «mugikor») dira; alegia, berez mugitzen den ibilgailua adierazten du.
Martxan zegoen lehen lurrun-ibilgailua Ferdinand Verbiest-ek diseinatu zuen 1672 inguruan, Txinan jesuiten misio bateko kide flandiarrak. Kangxi enperadorearentzako 65 zentimetroko luzera zuen jostailu bat zen, eta ezin zuen gidaririk edo bidaiaririk eraman^[19][20][21]. Ez dakigu ziur Verbiest-en eredua egoki eraiki ote zen edo funtzionatzera iritsi ote zen^[21].
Nicolas-Joseph Cugnot-i egozten zaio eskala handiko lehen ibilgailu edo auto mekaniko autopropultsatua eraikitzea, 1769an, gutxi gorabehera; lurrunezko triziklo bat sortu zuen.^[22] Frantziako armadarako bi lurrun-traktore ere egin zituen, eta horietako bat Frantziako Arte eta Ofizioen Kontserbatorio Nazionalean dago.^[23] Hala ere, ur-hornidurako eta lurrunaren presioaren mantentze-lanetako arazoek kalte egin zieten haren asmakuntzei.^[23] 1801ean, Richard Trevithick-ek bere Puffing Devil tren-makina eraiki, eta erakutsi zuen, askoren ustez lurrunezko errepideko ibilgailu baten lehen erakustaldia izan zena. Ez zen gai izan lurrun-presio nahikoa edukitzeko denbora luzez, eta ez zuen erabilgarritasun praktiko handirik izan.
Kanpoko errekuntza-motorren garapena automobilaren historiaren zati gisa zehazten da, baina, askotan, bereiz tratatzen da benetako autoen garapenetik. XIX. mendearen lehen zatian, lurrunez propultsatutako errepideko hainbat ibilgailu erabili ziren, hala nola lurrunezko autoak, lurrunezko autobusak, faetoiak eta lurrunezko arrabolak. Erresuma Batuan, haien kontrako sentimenduak 1865eko Locomotive Acts deitutakoak sortu zituen.
1807an, Joseph-Nicéphore Niepcek eta bere anaia Claudek munduko lehen barne-errekuntzako motorra izan zena sortu zuten, eta Pyréolophore deitu zioten), baina, Frantziako Saona ibaian, itsasontzi batean instalatzea erabaki zuten.^[24] Kasualitatez, 1807an, François Isaac de Rivaz asmatzaile suitzarrak bere Rivazen barne-errekuntzako motorra diseinatu zuen, eta mota horretako motor batek bultzatutako munduko lehen ibilgailua garatzeko erabili zuen. Niépceren Pyréolophore elikatzen zen lycopodiumaren hauts-nahasketa batez (Lycopodium landarearen espora lehorrak), xehe birrindutako ikatz-hautsaz eta olioarekin nahasten zen erretxinaz. Rivazek, berriz, hidrogenoa eta oxigenoa nahasten zituen^[24]. Bi diseinu horiek ez zuten arrakasta handirik izan, beste batzuen kasuan gertatu zen moduan, hala nola Samuel Brown, Samuel Morey eta Etienne Lenoir-en kasuan beren hipomugikorrarekin. Horietako bakoitzak barne-errekuntzako motorrek bultzatutako ibilgailuak sortu zituen (normalean zalgurdiak edo gurdiak).
1881eko azaroan, Gustave Trouvé asmatzaile frantziarrak Pariseko Elektrizitateari buruzko Nazioarteko Erakusketan elektrizitatearen bidez bultzatutako lehen automobilaren (hiru gurpilekoa) erakustaldia egin zuen, nahiz eta beste ingeniari alemaniar batzuk (Gottlieb Daimler, Wilhelm Maybach eta Siegfried Marcus kasu) arazoa ia aldi berean lantzen ari ziren^[25]. 1886. urtea jotzen da autoaren jaiotza-urtetzat, Karl Benz alemaniarrak «Benz Patent-Motorwagen» patentatu zuenean, normalean automobilaren asmatzailetzat hartzen dena^[26][27].
1879an, Benzek, lehen motorraren patentea lortu zuen, 1878an diseinatua. Bere beste asmakizun askok barne-errekuntzako motorra ibilgailu bat bultzatzeko erabiltzea ahalbidetu zuten. Bere lehen Motorwagen 1885ean eraiki zen Mannheim-en (Alemania). Asmakuntzaren patentea 1886ko urtarrilaren 29an egindako eskaeratik aurrera (bere enpresa nagusiaren babespean, Benz & Cie., 1883an sortua). Benz 1886ko uztailaren 3an hasi zen ibilgailua sustatzen, eta 25 Benz ibilgailu saldu ziren 1888 eta 1893 artean, lau gurpileko bere lehen ibilgailua modelo merkeago batekin aurkeztu zenean. Beren diseinuko lau denborako motorrak ere bazituzten. Emile Roger frantziarrak Benz lizentziapean egiten zituen motorrak, eta, orduan, Benz autoa gehitu zuen bere produktu-lerroan. Frantzia irekiago zegoenez lehen autoetara, hasieran, Frantzian gehiago ekoiztu eta saldu ziren Rogerren bidez Benzek Alemanian saltzen zituenak baino. 1888ko abuztuan, Bertha Benzek, Karl Benzen emazteak, errepidezko lehen bidaia egin zuen autoz senarraren asmakizunaren egokitasuna frogatzeko.
1896an, Benzek barne-errekuntzako lehen motor laua diseinatu, eta patentatu zuen, boxermotor izenekoa. XIX. mendeko azken urteetan, Benz munduko automobil-enpresarik handiena zen, 1899an 572 unitate ekoiztu baitzituen, eta, bere tamainagatik, Benz & Cie sozietate anonimo bihurtu zen. Nesselsdorfer Wagenbau (gerora Tatra izena hartu zuena) enpresa txekiarrak erdialdeko Europako lehen automobila eta fabrikan egindako lehen autoetako bat ekoitzi zuen 1897an, Präsident automobila.
Daimlerrek eta Maybachek, Bad_Cannstatt-en, Daimler Motoren Gesellschaft (DMG) sortu zuten 1890ean, eta 1892an saldu zuten lehen autoa, Daimler markarekin. Zaldiz tiratutako diligentzia bat zen, beste fabrikatzaile batek egina, eta haiek diseinatutako motor bat egokitu zioten. 1895ean, Daimlerrek eta Maybachek hogeita hamar bat ibilgailu egin zituzten, bai Daimlerren lantegian, bai Hermann hotelean, eta han jarri ziren haien babesleekin izandako liskarren ondoren. Badirudi Benzek, Maybachek eta Daimlerren taldeak ez zituztela bestearen lehen lanak ezagutzen. Ez zuten inoiz elkarrekin lan egin; bi enpresek bat egin zutenean, Daimler eta Maybach jada ez ziren DMGko kide. Daimler 1900. urtean hil zen, eta, urte horretan bertan, Maybachek Daimler-Mercedes izeneko motor bat diseinatu zuen, Emil Jellinekek ezarritako zehaztapenen arabera bereziki enkargatutako eta eraikitako modelo batean jarri zena. Ibilgailu kopuru txiki baten ekoizpena zen, Jellinekek bere herrialdean merkaturatu zitzan. Bi urte geroago, 1902an, DMG auto modelo berri bat egin zen, Maybach motorragatik Mercedes izena jaso zuena, 35 CV sortzen zituena. Maybachek handik gutxira DMG utzi, eta bere negozioa ireki zuen. Daimler markako eskubideak beste fabrikatzaile batzuei saldu zitzaizkien.
Karl Benzek DMGaren eta Benz & Cieren arteko lankidetza proposatu zuen Lehen Mundu Gerraren ondoren Alemanian baldintza ekonomikoak okertzen hasi zirenean, baina DMGko zuzendariek, hasieran, ez zuten aintzat hartu nahi izan. Bi enpresen arteko negoziazioak urte batzuk geroago hasi ziren berriro, baldintza horiek okerrera egin zutenean, eta, 1924an, Elkarrekiko Intereseko Akordio bat sinatu zuten, 2000. urtera arte balio zuena. Bi enpresek diseinua, ekoizpena, erosketak eta salmentak bateratu zituzten, eta automobil-modeloak batera iragarri edo merkaturatu zituzten, nahiz eta bakoitzak bere markari eutsi. 1926ko ekainaren 28an, Benz & Ciek eta DMGk bat egin zuten Daimler-Benz enpresa gisa, auto guztiak Mercedes Benz izenez bataiatuz. DMG autoen modelo garrantzitsuenaren omenez egindako marka gisa, Maybach diseinua, beranduago 1902ko Mercedes-35 CV deitua, Benz izenarekin. Karl Benzek Daimler-Benzeko administrazio-kontseiluko kide izaten jarraitu zuen 1929an hil zen arte, eta, batzuetan, bere bi semeek ere parte hartu zuten enpresaren zuzendaritzan.
1890ean, Émile Levassor eta Armand Peugeot frantsesak Daimler motorrak zituzten ibilgailuak fabrikatzen hasi ziren, Frantzian automobilgintzaren oinarriak ezarriz. 1891n, Auguste Doriotek eta Peugeot enpresako bere lankide Louis Rigoulotek gasolinazko ibilgailu batek egindako bidaiarik luzeena osatu zuten, Daimler motorrarekin haiek diseinatu eta egindako Peugeot Type 3 batekin 2.100 km (1.300 milia) egin zituztenean Valentigneytik Paris eta Brestera eta buelta. Paris-Brest-Paris lehen txirrindularitza lasterketari atxiki ziren, baina Charles Terront txirrindulari irabazleak baino 6 egun geroago amaitu zuten.
Gasolinazko barne-errekuntzako motorra zuen auto estatubatuar baten lehen diseinua 1877an egin zuen [[Rochester (New York)|Rochesterreko (New York) George Seldenek. Seldenek, 1879an, patente bat eskatu zuen auto batentzat, baina patentearen eskaera iraungi zen ibilgailua ez zelako inoiz egin. Hamasei urteko atzerapenaren eta patente-eskaeraren prozesua luzatu ondoren, 1895eko azaroaren 5ean, Seldeni, patente estatubatuar bat eman zitzaion bi aldiko eztanda-motor baterako, eta horrek, sustatu baino gehiago, zaildu egin zuen Estatu Batuetan automobilen garapena. Haren patentea Henry Fordek eta beste batzuek inpugnatu egin zuten, eta, 1911n, baliogabetu egin zuten.
1893an, Springfieldeko (Massachusetts) Duryea anaiek lehenengo gasolina-auto amerikarra egin eta probatu zuten errepidean. Duryea Motor Wagoneko lehen lasterketa publikoa 1893ko irailaren 21ean izan zen, Springfieldeko Metro Centerreko Taylor kalean^[28]. Studebaker Automobile Company, tradizio luzeko gurdi eta autokar fabrikatzaile baten filiala, 1897an autoak egiten hasi zen, eta, 1902an ibilgailu elektrikoak eta 1904an gasolinazko ibilgailuak saltzen hasi zen.
Britainia Handian, lurrunezko autoak fabrikatzeko hainbat saiakera egin ziren, arrakasta handiagoarekin edo txikiagoarekin, eta Thomas Rickett ere serieko ekoizpen bat egiten saiatu zen 1860an^[29]. 1894an, Britaina Handiko Veteran Car Club-ek Malverneko Santler-en lana aitortu zuen herrialdeko lehen gasolina-autoa egin zuelako^[30]. Frederick William Lanchesterrek jarraitu zion 1895ean, biak salbuespen bat izanik^[30]. Britainia Handiko lehen ekoizpen-ibilgailuak Daimler Company-k egin zituen Harry John Lawsonek 1896an sortutako enpresaren bidez eta motorren izena erabiltzeko eskubidea eskuratu ondoren. Lawsonen enpresak 1897an egin zuen bere lehen autoa, Daimler izena zuena^[30].
1892an, Rudolf Diesel ingeniari alemaniarrak «errekuntza arrazionaleko motor berri» baten patentea lortu zuen. 1897an, lehenengo diesel motorra egin zuen. Hainbat hamarkadatan, ibilgailu elektrikoak, lurrunezkoak eta gasolinazkoak elkarren arteko lehia sortu zen, eta gasolinaren barne-errekuntzako motorra nagusitu zen 1910eko hamarkadan. Pistoi eta birabarkien ohiko diseinuarekin pistoirik gabeko motor birakarien hainbat diseinu lehiatzen saiatu diren arren, Wankel motorraren Mazda bertsioak soilik izan du arrakasta mugatua.
Azken batean, 100.000 patente baino gehiagok sortu dituzte automobil eta motozikleta modernoak^[31].
Nicolas-Joseph Cugnot (1725-1804) idazle eta asmatzaile frantziarrak eman zuen lehen pausoa bi zilindrodun motor bertikalarekin eta 50 litroko desplazamenduarekin lurrunezko ibilgailua egiterakoan. 1770. urtean, bigarren bat eraiki zuen, lehenengoa baino handiagoa eta 4,5 tonako pisua mugi zezakeena 4 km/h-ko abiaduran. Ibilgailua modu egokian manipulatzea ezinezkoa zenez, pareta bat jo, eta erorarazi zuen istripu batez; historiako lehen auto-istripua, hain zuzen. Cugnotek hirugarren bertsio bat egiteko denbora ere izan zuen, 1771an, gaur egun Parisko Teknologia Museo Nazionalean aurkitzen dena.
1784an William Murdoch-ek lurrunezko bagoi bat egin zuen. Lehen ibilgailu horietan, esku balazta, engranajeak eta bolante gisako berrikuntzak garatu ziren.
1838an, Walter Hancock-ek lurrunarekin elikaturiko lau eserlekuko faeton izeneko ibilgailu bat egin zuen. Hori historiako lehen taxietako bat izan zen. Era, Enterprise, Sun eta Automatonekin batera, animaliarik gabeko garraio publikoaren aroa hasi zen Londresen. Frantzian, Le Mansen, lurrun-propultsiozko automobilgintza industria garatu zuten Bollée anaiek. Bidaiarien garraiorako ibilgailuak seriean egiten hasi ziren. Ibilgailu horiei L'Obéissante, La Mancelle, La Marie-Anne eta La Rapide izenak eman zizkieten. Azken horren kasuan, gidari bakarrak mugi zezakeen, eta orduko 62 kilometroko abiadura har zezakeen.
Lurrunezko ibilgailuen arazoetako bat galdara berotzea zen, eta, horregatik, egileak ordezko likido bat topatzen ahalegindu ziren; Joseph Wilkinson eta Joseph Ravel, besteak beste.
1815ean, Josef Bozekek olioz hornituriko motorra zuen ibilgailua egin zuen.
Etienne Lenoir belgikarrak, 1860 inguruan, ikatz-gasarekin elikaturiko auto bat martxan jartzea lortu zuen. Bere patentean, ordura arte ezagutzen ez ziren berritasunak aipatzen ziren, adibidez, aire-erregaiaren nahasketaren pizte elektrikoa.
1876an, Alemanian, Nicolaus Ottok lau denborako lehen motor praktikoa egin eta patentatu zuen Lenoir-en bi denborako motor sistema oinarri ibiliz, eta horren printzipioa, 1886an, Beau de Rochas frantziarrak adierazi zuen.
1870. urte inguruan, Vienan, Siegfried Marcus asmatzaileak gasolinan oinarritutako barne-errekuntza motorra erabiltzen zuen ibilgailua asmatu zuen, «Marcusen lehen autoa» izenarekin ezagutzen dena. 1883an, Marcus-ek behe tentsioko pizte sistema patentatu zuen, ondorengo modeloetan ezarriko zena.
1879an, Georg Baldwin Seldenek, Estatu Batuetan, 549.160 zenbakidun patentea aurkeztu zuen, eta horrek bi denborako motorra duten gasolina automobilen fabrikazioa deskribatzen du xehetasun guztiekin. 1895. urtera arte baieztatu ez bazen ere eta 1899. urtera arte ibilgailu bat egin ez bazen ere, hainbat onodorio eragin zituen horietariko bat izan zen horrelako ibilgailuak egin nahi zituzten egile guztiak baimendutako elkarte batean sartzea hori guztia aldarrikatzeko.
Onartu ohi da gasolinazko lehen autoak modu independentean lan egiten zuten ingeniari alemaniarrek garatu zituztela: 1885ean, Mannheimenen, Karl Benz-ek bere lehen modeloa (Benz Patent-Motorwagen) egin zuen.
Bertha Benz-ek, bere senarraren asmakuntzaren potentziala erakusteko, 106 km egin zituen.
Osagai edo atal bat baino gehiago ditu autoak, besteak beste: motorra, mugiarazten duen indarra ematen diona; indar eragile hori gurpiletara eramango duten atal mekanikoak; zoruko gorabeherek eta eragindako astinaldiak moteldu eta egonkor eta eroso bihurtzen duen suspentsioa; galgak, abiadura gutxitzeko edo autoa erabat gelditzeko erabiliak; gida sistema, gurpilak nora nahi den hara zuzentzen dituena; karrozeria, autoa estaltzen duena eta jendea nahiz gauzak barruan eramaten dituena. Horiei denei, gurpilen gainean doan txasis edo armazoiak eusten die. Autoa ibil dadin, hiru gauza dira beharrezkoak:
Abian jarri: Horretarako, ukipen giltzari eragin behar dio gidariak, eta, bildutako indarra libre geratu eta motorrera joan ondoren, azeleragailua zapaldu eta gasolina pasako da karburagailura bertan airearekin nahastu eta zilindroetan gertatutako leherketatxoen ondorioz motorra pizteko.
Motorraren indarra gurpiletara pasa: Azeleragailua zapaldu eta abiadura kaxa mugituta eta automatikoetan bere kasa, motorreko indarra gurpiletara joaten da, eta mugitu egiten ditu.
Abiadurari neurria hartu: Behin abiatuz gero, eskuz eragin beharreko abiadura kaxa duenean, hura mugitu beharko du gidariak azeleragailuarekin egin ezin duen lastertasun aldaketa egin behar badu, eta, aldaketa automatikoa duten autoetan, berriz, bere kasa gertatzen da hori. Gaur egun, aldaketa eta aurrerapen ugari ari dira egiten etengabe autoetan, bai gurpil, gidagailu, frenu, motor, argi, eserleku, eta abarretan, eta horrek hobekuntzak ekarri ditu, batez ere segurtasunari eta erosotasunari dagokionez.