lantze

SARRERA DESBERDINA:

Lantz

Lantz^[4][a] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Iruñeko merindadean eta Iruñerria eskualdeko Ibarrak azpieskualdean dago, Iruñea hiriburutik 18,1 kilometrora. Altuera 575 eta 1162 metro artekoa da, eta 16,94 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 150 biztanle zituen.
Lantz Anue ibarrean dago, baina administrazio-ondorioetarako udalerri independentea da. Ibarraren goiko aldean dago, Eltzarrain ibaiak bustita. Herri txiki baina dinamikoa da, Euskal Herriko jaiotza-tasarik altuena duena. Ibarraren buruan dagoenez, tradizio eta elezahar garrantzitsuak ditu, hala nola inauteriak edo basajauna.
Bertako biztanleak lanztarrak dira.


Lantz beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[5]
Lantz toponimoa lan + -tz euskal ahotsek osatzen dute. Bigarren elementua lokalizazio-atzizkia den bitartean, lehenengoa ez da oso argi geratzen. Gaur egungo euskaraz lan hitza badago ere, ez da leku izenen ohiko osagaia. Nafarroan ere badago Lana toponimoa, landa ("lurra") hitzekin lotu ohi dena.
Lantzeko armarriak honako blasoi hau du:^[6]
Hiribildu honi buruz ezagutzen den zigilurik zaharrena Karlos I.a Nafarroakoa hil zenean Garesen 1328ko martxoaren 13an bildutako hiribildu onetako gizon, zaldun, infantzoi eta gizon onek egin zuten Batasun eta Adiskidetasun Gutuna delakoan dago, Nafarroako Erresuma errege izan behar zuenarentzat gordetzeko konpromisoa hartuz. Zigilu horretan bi dorre agertzen dira eta, horien artean, arrano bat.
Lantzeko banderak Lantzeko armarria dauka hondo zuri baten gainean.
Iruñeko merindadearen ekialdean dago Lantz, Nafarroako Mendialdean.
Anue ibarra Iruñeko merindadearen ipar-ekialdean dago, Zangozako merindadearen mugaren ondoan. N-121-A errepideak udalerriko kontzejurik garrantzitsuena (Olague) zeharkatzen du.
Lantzeko udalerrian Biosfera Erreserba izendapena duen leizea dago: Basajaun Etxearen leizea.
Klima subatlantikoa da, 8°-12°C-ko tenperaturarekin (neguak Kantaurialdeko ibarretan baino hotzagoak dira), 1200-2000 mm-ko prezipitazioak, 130 egunetan erorikoak, eta 600-650 mm-ko ebapotranspirazio potentziala. Lurraldearen zati handi bat basoek hartzen dute.
Hariztiak behealdean eta pagadiak goietan bailarako jatorrizko espezieak lirateke, beste hostozabal batzuekin (lizarrak, gaztainondoak) edo pinu basatiarekin nahastuta, azken hau ekialdetik aurrera eginez.
Anuen dagoen Olague kontzejuan, itsasoaren mailatik 577 metrora, Nafarroako Gobernuak 1975ean jarritako estazio meteorologikoa dago.^[7]
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Ikusi edo aldatu datu gordinak.
Saioa-Loiketako dolmen-estazioaren zati bat dago, Lantzeko trikuharria, hain zuzen ere.
1971az geroztik, Lantzen erromatarren garaiko burdinazko meatze-ustiategi bat zegoela jakin zen; izan ere, G.A.E.X. Espeleologia Taldeko kideek zeramika erromatarreko hainbat zati jaso zituzten kobazulo baten barruan. Material horiek Maria Angeles Mezkiritz jaunak argitaratu zituen, lehenik Espainiako Arkeologia Kongresuari buruzko ohar labur batean eta, ondoren, Bianako Printzea aldizkarian.
1983an eta 1984an zundaketa bidezko prospekzio-kanpainak egin ziren, lurraren ezaugarriak, barrunbe karstikoak, ikusita ezin baita indusketa arkeologiko sistematikorik egin. Lan horiek Nafarroako Arkeologi-lanak, 5, barrunbe baten azterketa xehatua, Aierdi IV eta multzoaren ikuspegi globalizatzailea izanik. Bertan, I. mendearen bigarren erdian, argizulo ernalgarri bat aurkitu da, eta mota bereko beste baten zati bat; I. mendean, erromatarren argiontzi bat; III. mendean, II. mendeko argizulo hilgarri bat, eta agata zurizko entalle bat, emakumeen busto grabatu batekin.
Aierdi IV meategia ez da erromatarren garaiko meatze-aprobetxamenduko kasu isolatu bat; aitzitik, Txorrostarrikoerrekako amildegiaren inguruan, Aierdi eta Otaño mendien magaletan, kokatutako hamar barrunbetako multzo baten parte da. Horietakoren batean material arkeologikoa bildu da, eta egiaztatu da barrunbe karstikoetako galeriak artifizialki landu direla minerala lortzeko edo ustiapen-galeria gisa. Era berean, ustiapen horren garrantzia indartzen duten aire zabaleko kalikatak daudela egiaztatu da, kalikata horietan mineralaren erauzketa galerietan lortutakoa baino askoz handiagoa izango litzatekeelako.^[9]
Meatze-ustiategi horretan behar zen giza hornidura ugaria izango zen, eta, horretarako, meatze-establezimendu finko bat edo meatze-herri bat egon behar zen inguruetan. Kanpamentuaren egiturak ustiapen horren garapenaren hainbat alderdi argitu ditzake, Nafarroako probintzian erromatarren munduan duen funtzio ekonomiko-sozialari dagokionez. Kanpamentu-logela bat baino ez da, edo funtzio zabalagoa izan dezake, hala nola mineralaren eraldaketa, labeen, galdategien eta abarren instalazioekin.
Lantz inguruan egindako prospekzio sakonen ondoren, meatze-herriaren egoera gaur egun Lantzeko herriak duena dela uste da. Hipotesi hori oinarri hartuta, Lantzeko herriaren hirigintza-egitura dago, erromatarren garaiko populazio-tipologia argiari dagokiona.
Erdi Aroan errege-jaurerriko hiribildua izan zen, 1264an Iruñeko San Zernin burguko forua eman zion Tibalt II.a erregeak zeharkatuta. Hala ere, urtero 3 soldata ordaindu behar zizkion koroari etxe bakoitzeko, eta zerga bat ehotze-eskubideengatik; kontzeptu horiengatik, hurrenez hurren, 240 sos eta 40 kahize gari likidatu ziren 1280an.
1366an Lantz herriak 20 bizilagun zituen. Herria, Erregearena eta Orreagako monasterioarena zen 1405. urtean. Orreagako Santa Mariak XIV. mendetik aurrera lursailak izan zituen. 1422an sute handi bat izan zuen.
Konbentzioaren gerrapean, 1794ko abuztuaren 9an Espainiako tropak Tolosatik erretiratu ondoren, 2000 soldadu espainiar Lantz ingurura joan ziren Orreagako eremutan geratutako 12 000 soldaduekin batera Baztango haranetik Iruñerako sarrera estaltzen saiatzeko. 1794ko abuztuaren 16an, Laborde jenerala bere soldadu frantsesekin abiatu zen Elizondotik Lantzeraino, han Atharratze eta Doneztebetik zetozen tropekin biltzeko.
1855eko maiatzaren 1eko desamortizazioari buruzko legea betez, 1882an lau etxe, pieza bat eta hamabi landa-finka saldu ziren herri horretan.
XIX. mendearen lehen erdialdeko udal-erreformak egin arte, alkate batek gobernatzen zuen, eta erregeordeak izendatzen zuen, bizilagunek proposatuta. 1847an eskola zuen, 1000 errealez hornitua; herria zen kuratoa ematen zuena; irin-errota bat zegoen, eta bertako jendearen zati bat mandazaintzan aritzen zen. XX. mendeko hogeiko hamarkadan ere bazuen teileria bat eta karabineroen postua.^[10]
2023 urteko erroldaren arabera 150 biztanle zituen Lantzek.^[11]
Lantzeko alkatea Agrupación Mixta de Lantz (AML) herri ekimeneko David Mariñelarena Saralegi da 2007ko udal hauteskundeez geroztik. Hauteskundeetara bi talde aurkeztu ziren, baina AMLk lortu zituen hautetsi guztiak. Zuri emandako boto 1 izan zen (emandako boto guztien %0,99). Eta baliogabeko botoak 2 izan ziren (emandako botoen %1,94)
2011n Agrupación Mixta de Lantz (AML) izan zen zerrenda bakarra eta Mariñelarenak kargua berretsi zuen^[12].
Udaletxea elizaren ondoan dagoen harrizko eraikuntza da, bi solairu dauzka eta XX. mendearen amaieran hainbat berrikuntza egin zitzaizkion egiturari (Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuak diruz lagundu zituen lanak). Antzinako egoitza eskolen eraikinean egon zen.
Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Lantz, Anueko herri guztiekin, sailkatu zituen, iparraldeko goi-nafarrera euskalkian.^[16]
Koldo Zuazok, 2010ean, Lantzek nafarrera euskalkian sailkatu zituen.^[17]
Jose Maria San Sebastian "Latxaga" apaizak 1973ko abuztuan oinez joan zen Orexa herritik Jakaraino. Bidaia horren testigantza jasota utzi zuen liburu batean "Jaka´ra oñez Naparroan´n zear". Bertan kontatzen du Lantzetik pasatzean euskararen inguruko zenbait kontu:
"Emen erri ontan 55 urtean erretore bezala egondako apaiza, euskaldun idazlearen izena, aipatzea merezi du, Erasmo Garro, Lekunberri´ko semea. 60 urte apaiz bezala bete zituen eta Lantz´en. 1965 garren urtean il zan. Argia ta Zeruko argia aldizkarietan euskaraz idazten zuen. Iruña´ko apaiztegira euskara erakastera gerra aurretik eraman nai izan zuten. Bere etxeko atean Jesusen irudia euskarazko egurrakin egiña ipiñi zuen, oraindik antxen dagona. 1935 garren urtean elizkizunetan, goizean oraindik itzaldiak euskaraz egiten zituen; eltzetzo asko nola zeuden Meza nagusia erderaz izaten zan. Garizumako kristau-ikasbidea zarrei beti euskaraz ematen zien. Elizan euskaraz asko abestutzen zuten; aurrak berriz erdaraz. Azkozez geroago oraindik, Amabirjiñari euskaraz kantatzen zioten, baita gurutzbidea kalean; Egizu zuk Maria kanta, askok dakite gaur oraindik.
Eta euskara nola dago gaur? Urte txarrak nola izan ditugun, era bat makaldua. Emen, beti, 10 edo 12 eltzetzo zeuden ta aiek galdu dute euskara. Adiñako gizasemeak danak ba dakite. Zarrak musean euskara ibiltzen dute jolasten. Gazteak ikusten dituztenean, zerbait ulertzen dutenean, parra egiten diete. Principe de Biana aldizkaria batzuek artzen dute. Zarra oientzat euskarak indar aundia du. Pertikena etxeko Eusebio Inintak, bezperatara elizara joan ta lo artu ondorean, ametsetan ala omen zion: lau enbido. Ordago, iduki. Ondoan danak parrez, jakiña.
Aurrak ta gaztetxo geienak, euskaraz ez dakite ezertxorez. Gipuzkoar sendi gaztea bizi da ostatuan era bat euskaraz mintzatzen diranak. Gizona artzaia Egozkuen zegoen.
Bere iñauterik gordetzen ditula, erri onek, Olaguek ondoan egin duna, euskara berpiztutzen alegindu bear luke."
Jose Maria San Sebastian Zubillaga "Latxaga". 1973ko abuztuan
Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Ultzamalderaz. Iruñerriko bertze ibarra batzuetan ez bezala, Anuen hizkuntzaren belaunaldien arteko transmisioak partzialki jarraitu egin du, eta, horregatik, haren euskalkiak bizirik dirau.
Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Olaibar eremu mistoko udalerria da, eta hori dela eta, euskarak eskubide batzuk ditu. 2010ko erroldaren arabera, herritarren %18,21k zekien euskaraz hitz egiten eta 2018n % 32,60k.
Euskal Herriko inauteririk ezagunenak dira. Tradiziozko ospakizun hau Hauster egunaren aurreko egunetan ospatzen da. Gaua iristean, herriko kaleak askotariko pertsonaien jantziak daramatzaten herritarrez betetzen dira. Herritarrek Miel Otxin lapurra harrapatu behar dute. Pertsonaien artean, hauek nabarmentzen dira: