oholtza

SARRERA DESBERDINA:

Madarikazio oholtxo

Maldarikazio oholtxo^[1] bat (latinez tabella defixionis, edo defixio^[2] eta grekoz οκοάδνμοος-katádesmos) mundu greko-erromatarrean madarikatzeko ohiko bitartekoa zen, beste batzuei kalte egiteko jainko bati edo gehiagori eskatzeko erabiltzen zena, sarritan, mendeku gisa. Testu horiek berunezko orri meheetan idazten ziren, ondoren bildu, tolestu edo iltzatzen zirenak. Laminak lur azpian jarri ohi ziren, hilobietan lurperatuta, iturburu, putzu edo osinetara botata, lurpeko santutegietan ezkutatuta edo tenpluetako paretetan sartuta. Batzuk zuhaitz bati edo zutoin bati iltzeen bidez finkatuta geratzen ziren.^[2] Maitasun-konjuruak egiteko ere erabiltzen ziren, eta maitaleak maite zuen pertsonaren etxean jartzen zituen^[3]. Normalean, oholtxo batean madarikazio bat idazten zen eta horretarako formulak ezagunak ziren eta hagitz zabaldurik zeuden Erromako alde guztietan, eta ohikoa zen "arao katalogo" antzeko liburuetan zerrendaturik aurkitzea.^[1]
Batzuetan, panpina txikien edo figuratxoen ondoan agertu dira («budu-panpinak» gaizki deituak).^[4] Iruditxo horiek madarikatu nahi zen subjektuaren antzekoak ziren, eta sarritan, oinak eta eskuak lotuta izaten zituzten.^[5]
Lamina guztiak ez ziren berunezkoak, baina bai aurkitu diren gehienak; papiroan, argizarian, zurean edo beste material galkorretan ere idazten ziren madarikazioak, baina kontserbatzeko aukera gutxiago zuten, eta beraz, indusketa arkeologikoetan askoz sailagoa da aurkitzea.^[6]
Gehienetan, maldizio-xafletako eskaerak infernuko jainko-jainkosei edo mundu hau eta "beste" munduaren artean dabiltzanei zuzenduta zeuden, hala nola Hermes, Karon, Hekate eta Pertsefone/Proserpina, eta, batzuetan, hildako pertsona baten bitartekaritza eskatzen zen (segur aski, haren hilobian jartzen zen taulatxoa, hain zuzen). Hala ere, testu batzuek ez zituzten jainko-jainkosak aipatzen, eta madarikatu nahi zirenak zerrendatzera mugatzen ziren eta haiek madarikatzeko oinarri ziren delituak edo arrazoiak ematen zituzten edo biktimek jasan beharko zituzten zoritxarrak aipatzen. Oholtxo batzuetan madarikatu nahi zirenen izenak besterik ez dira agertu, eta horrek pentsarazten du konjurua egin zuenak ahoz madarikatu zituela.^[7] Baina madarikazio-oholtxoek ez zituzten beti konjuru gaiztoak izaten, batzuetan hildakoei laguntzeko ere erabiltzen ziren. Hilobian oholtxo bat gorde zitekeen hildakoa oso goiz edo bortizki hil baziren, eta uste zen oholtxoak lagundu egingo ziola bere arimari bakean atseden hartzen.^[8] Sarritan, idazki horiei epaitegietako hizkera motarekin lotuta dago; batetik, delitua-zigorra eskera jarraitzen delako testuan: biktimaren delituen zerrenda zehazten da eta delitu horiek jainkoei zigortzeko ardura usten zaie. Bestalde, forma legeetako gramatika formak erabiltzen dira: mugagabeak erabiltzen dira («delitu hori egin duena nornahi delarik ere»), baldintzazko aditzak («erruduna bada»), eta etorkizun baldintzatu baten barruan sartzen dituzte agindu batzuk («bere hitza noizbait hausten badu»). Sarritan, arao magikoak gehitzen ziren biraoaren testuan, hala nola Bazagra, Bescu edo Berebescu^[9]; badirudi madarikazioari naturaz gaindiko eraginkortasuna eman nahi zitzaiola.
Atenasen aurkitu ziren askok epaiketei egiten diete erreferentzia, eta kontrako auzilariari maldizioa egiten diote («berak... -zala»), epaiketan gauzka oker egin zitzan, bere hitzak ahaztu zitzan, diskurtsoan trabatzeko, eta abar eskatuz. Beste maldizio batzuek bizitza sexual txarra eskatzen dute, edo lapurren edo kirol edo negozioetako aurkarien aurka idazten dira. Lapur edo kriminalei zuzendutako oholtxoak publikoagoak eta onargarriagoak izango ziren; aditu batzuek uste dute testu «positiboak» ezin direla maldizio oholtxoak gisa identifikatu, eta nahiago dute «eskaera judizial» deitu.^[10]
130 madarikazio ohol inguru aurkitu dira Bath herrian (antzinako Aquae Sulis). Bainuetxe hartan, maldizio asko bainularien arroparen lapurretarekin lotuta zeuden^[11]. Era berean, Gloucestershire konderrian dagoen Uleyko West Hilletik hurbil dagoen Merkuriori eskainitako tenpluaren inguruan eta barruan 80 baino gehiago aurkitu dira, eta, beraz, Britainia Handiko uhartearen hego-mendebaldea da defixio latinoak aurkitzeko zentro handienetako bat^[12]. Guztira, taulatxo horietatik 1.600 baino gehiago ezagutzen dira, eta horrek esan nahi du eguneroko bizitzan ohikoak zirela.^[13]
Objektu magiko hauek Egipton ohitura luzea zuten "gaitzespen testu"-ekin lotu dira. Antzinako Egipton, «gaitzespen testuak» deritzenak XII. dinastiaren garaiaren inguruan agertu ziren, eta arerioen izenak zerrendatzen zituzten, buztinezko edo zeramikazko figuratxoetan idatziak, eraikin baten azpian edo hilerri batean zapalduta eta lurperatuak^[14]. Magiarako erabiltzen diren hilobi gehienak arro mediterraneoan daude. Ipar Afrikako Susa eta Kartago hiriak dira zerrendaburuak, eta, ondoren, Erroma, Kumas, Capua, Kordoba... Iparraldeko probintzietara igo ahala, gordailu mota hori gero eta urriagoa da, santutegien eta ur-eremuen mesedetan. Eta horren adierazlea da datu hau: Britannian, aurkitutako 206 taulatxoetatik, bakarra aurkitu zen galo-erromatar hilobi batean^[15].
Historialariek madarikazio-oholtxoak aztertzen dituztenean, tradizio magiko osoa hartzen dute kontuan. Peter Morris Green britaniar akademikoaren arabera, greko-erromatar gizarteak magia erabiltzen zuen natura kontrolatzeko.^[16] Tradizio magikoaren eta madarikazio-oholtxoen azterketa ezinbestekoa da greko-erromatar gizartearen jarduerak ulertzeko, kide guztiek magia erabiltzen baitzuten, edozein klasetakoa edo maila ekonomikoa izanda ere. 1.600 maldizio taula inguru aurkitu dira, gehienak grekoz idatzita. Taula horietatik, 220 Atika eskualdean zeuden^[17]. Beste taula batzuk DT gisa sailkatu ziren (Defixionum Tabella, latinezko madarikazio-taula). Taula horietako gehienak hainbat hizkuntzatan idatzita zeuden edo interpretatzeko edo irakurtzeko zailak ziren^[17].
Lehen maldizio-oholtxoak Italiako hiri batean aurkitu ziren, Selinonten, Sizilian. 22 zeuden eta gehienak K.a. V. mendearen hasierakoak ziren, hartara, Sizilia Magna Greziaren parte zenean. Garai hartan idatzi ziren oholtxo asko norbaiten aurkako salaketa baten ingurukoak dira eta salatua zen pertsona horri zuzentzen zitzaion madarikazioa. Geroago, etsaiak madarikatzeko edo maitasun-konjuruak egiteko erabiltzen ziren oholtxoak aurkitu ziren. Badirudi antzinako greziarrek oholtxo horien boterearen beldur zirela. Amorru-krisiak, negozioetan edo kiroletan aurkari baten aurkako inbidia, edo maiteminduta zeudenen maitasuna lortzearekin zuten obsesioa islatzen dira taulen testuetan.
Oholtxo horiek ikertzen hasi zirenean, ez zegoen argi Antzinako Greziatik zetozen ala ez. Historialari gehienek uste zuten orduan Greziako gizartea oso sofistikatua zela, eta jendeak arrazoia sineskeriaren gainetik jartzen zuela^[18]. E. R. Dodds, Oxfordeko grezierazko irakaslea ordea, Antzinako Greziako magiaren eta superstizioaren gaia aztertzen hasi zen. Hura izan zen ikerketa mota horiek egiten lehen jakintsuetako bat, baina beste batzuengan ere, hala nola Peter M. Greenengan, gaiak jakin-mina piztu zuen.^[18] XX. mendearen amaieran, klase sozial guztietako greziar herritarren bizitzan magiak zuen garrantziari buruzko informazioa ematen zuten objektuak aurkitu ziren.
Magiaren baitan, magia erotikoa edo amodiozkoa da azpiatalik handiena. Eztabaida dago gizonezkoek soilik idatzi edo idatzarazi zituzten (idazten zituen norbait kontratatuko zuten askotan) edo bi sexuek berdin egiten zituzten ohol mota horiak. John Gages arlo horretan aditua da, eta bigarren aukeraren alde egiten du, maitemindutako emakumeek aukera gutxiago baitzuten beren emozioak adierazteko. Maitasun-konjuruek antzeko oinarria zuten Mediterraneo osoan, eta egoera, erabiltzaile eta biktimaren arabera doitu zitekeen^[19]. Berriki egindako ikerketek frogatu dute emakumeek madarikazio-oholtxoak erabiltzen zituztela magia erotikorako, hasieran uste zena baino askoz gehiago, nahiz eta eskura ditugun oholtxo gehienak gizonek idatzi zituzten.