saiakuntza

saiakuntza

Saiakuntza

Metodo zientifikoan, saiakuntza, esperimentua edo entsegua hipotesi bat babesteko, ezeztatzeko edo baliozkotzeko egindako prozedura bat da. Esperimentuek kausa-eta-efektuari buruzko informazioa eskaintzen dute, faktore jakin bat manipulatzen denean zer emaitza gertatzen den frogatuz. Esperimentuak ezberdinak izan daitezke helburuari eta eskalari dagokienez, baina orokorrean prozeduren errepikapenean eta emaitzen analisi logikoan oinarritzen dira. Hala ere bestelako ikerketa esperimentalak ere badira. Adibidez: haur batek oinarrizko esperimentuak egin ditzake grabitatearen efektua ulertzeko, eta zientzialari taldeek, berriz, ikerketa sistematikoko urteak har ditzakete fenomeno baten ulermenean aurrera egiteko.
Normalean esperimentuei kontrolak ezartzen zaizkie, aldagai independente bakarraz bestelako aldagaien efektuak murrizteko diseinatuak direnak. Horrek emaitzen fidagarritasuna handitzen du, askotan kontrol-neurketen eta beste neurketen arteko alderaketaren bidez. Kontrol zientifikoak metodo zientifikoaren parte dira. Idealena da esperimentu bateko aldagai guztiak kontrolatuta egotea (kontrol-neurketak kontuan hartuta) eta bat ere ez dago kontroletik kanpo. Esperimentu horretan, kontrol guztiek espero bezala funtzionatzen badute, ondoriozta daiteke esperimentuak aurreikusitakoaren arabera funtzionatzen duela, eta emaitzak frogatutako aldagaiaren ondorio direla.
Prozedura hauek diziplinaren arabera asko alda daitezke (esaterako, ez dira berdinak psikologian edo fisikan), baina helburu berdina dute: emaitzen azalpenean, txandakako azalpenen ( manipulatutako aldagaiaren desberdina dena) kanporaketa burutzea. Ikuspegi hau, esperimentuaren barneko baliagarritasun gisa ezagutzen da; hala nola, bestelako ikertzaileak berrerantzutean eta emaitza berdinak lortzen dituztenean areagotzen dena. Esperimentu edo saiakuntza bakoitzaren errepikapena proba edo saiakera deitzen da
Metodo zientifikoaren baitan esperimentu bat prozedura enpiriko bat da, bere konpetentziako ereduak edo hipotesiak arbitratzen dituena. Ikertzaileek dauden teoriak ebaluatzeko edo hipotesi berriak egiteko ere erabiltzen dituzte esperimentuak^[1].
Esperimentu batek, oro har, hipotesi bat ebaluatzen du, prozesu edo fenomeno jakin batek nola funtzionatzen duen jakiteko aukera bat. Hala ere, esperimentu baten helburua "zer bai" galderari erantzutea ere izan daiteke, esperimentuak erakusten duenari buruzko aurretiazko aukera espezifikorik gabe edo aurreko emaitzak berresteko. Esperimentuan beharrezko arretaz egiten badira, emaitzek hipotesia babesten edo ezeztatzen dute. Zientziaren filosofia batzuen arabera, esperimentu batek ezin du inoiz hipotesi bat "frogatu", babesa baino ezin du gehitu.
Esperimentu batek kontrolatu behar ditu, halaber, nahasmen faktore posibleak, esperimentuaren zehaztasuna edo errepikapena hondatzen duen edozein faktore edo emaitzak interpretatzeko gaitasuna. Nahasmena, eskuarki, kontrol zientifikoen bidez eta/edo ausazko esperimentuetan, ausazko esleipen baten bidez ezabatzen da.
Ingeniaritzan eta zientzia fisikoetan, esperimentuak metodo zientifikoaren oinarrizko osagaia dira. Prozesu fisikoek baldintza berezietan nola funtzionatzen duten jakiteko teoriak eta hipotesiak probatzeko erabiltzen dira (adibidez, ingeniaritza-prozesu batek nahi den konposatu kimiko bat sor dezakeen). Normalean, eremu horietako esperimentuak prozedura berdinen erreplikazioan zentratzen dira, errepikapen bakoitzean emaitza berdinak lortzeko itxaropenarekin. Ausazko esleipenaren erabilera ez da horren ohikoa.
Medikuntzan eta gizarte-zientzietan, ikerketa esperimentalaren prebalentzia asko aldatzen da diziplinen artean. Hala ere, erabiltzen direnean, esperimentuek saiakuntza klinikoaren forma jarraitu ohi dute, non unitate esperimentalak (normalean banako gizakiak) ausaz esleitzen zaizkion tratamendu edo baldintza-kontrol bati, eta emaitza bat edo gehiago ebaluatzen diren^[2].Fisika-zientzien arauekin alderatuta, ikuspegia, oro har, tratamenduaren batez besteko efektuan (tratamendu- eta kontrol-taldeen arteko emaitzetan dagoen aldea) edo esperimentuak eragindako beste proba estatistiko batean dago. Orokorrean, azterlan bakar batek ez dakar esperimentuaren erreplikaziorik, baina azterketa bereiziak gehitu daitezke berrikuspen sistematiko baten eta meta-analisi baten bidez.
Praktika esperimentalean hainbat desberdintasun daude zientziaren adar bakoitzean. Adibidez, nekazaritzako ikerketak sarritan ausazko esperimentuak erabiltzen ditu (adibidez, ongarri desberdinen konparazio-eraginkortasuna ebaluatzeko), eta konfrekuentzia-ekonomia esperimentalak, berriz, giza portaera teorizatuen proba esperimentalak eskatzen ditu, tratamendu- eta kontrol-baldintzei gizabanakoak ausaz esleitzearen mende egon gabe.
Esperimentuen ikuspegi metodikoetako bat, zentzu modernoan, Ibn al-Haytham matematikari eta aditu arabiarraren lanetan ikus daiteke. Bere esperimentuak optikaren esparruan gidatu zituen, Ptolomeoren lanetan arazo optiko eta matematikoei berriro helduz, bere esperimentuak kontrolatuz autokritika, esperimentuen emaitza ikusgarriekiko konfiantza eta aurreko emaitzei buruzko kritika bezalako faktoreen ondorioz. ^[3]

Bere "optika" liburuan, ezagutzaren eta ikerketaren ikuspegi berria deskribatzen du, zentzu esperimentalean:
We should, that is, recommence the inquiry into its principles and premisses, beginning our investigation with an inspection of the things that exist and a survey of the conditions of visible objects. We should distinguish the properties of particulars, and gather by induction what pertains to the eye when vision takes place and what is found in the manner of sensation to be uniform, unchanging, manifest and not subject to doubt. After which we should ascend in our inquiry and reasonings, gradually and orderly, criticizing premisses and exercising caution in regard to conclusions—our aim in all that we make subject to inspection and review being to employ justice, not to follow prejudice, and to take care in all that we judge and criticize that we seek the truth and not to be swayed by opinion. We may in this way eventually come to the truth that gratifies the heart and gradually and carefully reach the end at which certainty appears; while through criticism and caution we may seize the truth that dispels disagreement and resolves doubtful matters. For all that, we are not free from that human turbidity which is in the nature of man; but we must do our best with what we possess of human power. From God we derive support in all things. ^[4]
Haren azalpenaren arabera, beharrezkoa da froga bat egitea, gizakiaren izaeraren ondorioz emaitzak subjektiboak eta sentikorrak izateko sentikortasunez hertsiki kontrolatua. Gainera, ikuspegi kritikoa behar da aurreko aztertzaileen emaitzetan eta emaitzetan:
It is thus the duty of the man who studies the writings of scientists, if learning the truth is his goal, to make himself an enemy of all that he reads, and, applying his mind to the core and margins of its content, attack it from every side. He should also suspect himself as he performs his critical examination of it, so that he may avoid falling into either prejudice or leniency. ^[5]
Beraz, aurreko aztertzaileen emaitzak emaitza esperimentalekin alderatzea beharrezkoa da esperimentu objektibo baterako; ageriko emaitzak garrantzitsuagoak dira. Azkenean, horrek esan nahi du ikertzaile esperimental batek iritzi edo emaitza tradizionalak baztertzeko adinako adorea aurkitu behar duela, batez ere emaitza horiek esperimentalak ez badira, baizik eta deribazio logiko/mental baten ondorio badira. Kontsiderazio kritikoko prozesu honetan, gizakiak berak ez du ahaztu behar iritzi subjektiboetara jotzen duela, "aurreiritzien" eta "errukiaren" bidez, eta, beraz, kritikoa izan behar du bere hipotesiak eraikitzeko moduari buruz. Francis Bacon (1561 – 1626), XVII. mendeko filosofo ingeles eta zientzialari aktiboa, zientzia esperimentalaren defendatzaile eraginkorra bihurtu zen Berpizkunde Ingelesean. Galdera zientifikoak dedukzioz erantzuteko metodoarekin (Ibn al-Haythamen antzekoa) ez zen ados egon eta honela deskribatzen du: "Having first determined the question according to his will, man then resorts to experience, and bending her to conformity with his placets, leads her about like a captive in a procession.^[6]" Baconek behaketa errepikagarrietan edo esperimentuetan oinarritutako metodo bat nahi zuen. Nabarmenki, lehenik metodo zientifikoa gaur egun ulertzen dugun bezala agindu zuen.
There remains simple experience; which, if taken as it comes, is called accident, if sought for, experiment. The true method of experience first lights the candle [hypothesis], and then by means of the candle shows the way [arranges and delimits the experiment]; commencing as it does with experience duly ordered and digested, not bungling or erratic, and from it deducing axioms [theories], and from established axioms again new experiments.^[7]
Hurrengo mendeetan, metodo zientifikoa hainbat arlotan aplikatu zuten pentsalari eta zientzialariek aurrerapen eta aurkikuntza garrantzitsuak egin zituzten. Adibidez, Galileo Galileik (1564 – 1642) denbora zehatz neurtu zuen eta gorputzaren erorketa baten abiadurari buruzko neurketa eta ondorio zehatzak egiteko esperimentatu zuen. Antoine Lavoisier (1743-1794), kimikari frantziarra, esperimentuak erabiltzen ditu eremu berriak deskribatzeko, hala nola errekuntza eta biokimika, eta masaren kontserbazioaren teoria garatzeko (materia). Louis Pasteurrek (1822-1895) metodo zientifikoa erabili zuen bat-bateko belaunaldiaren teoria nagusia ezeztatzeko eta gaixotasunaren germenen teoria garatzeko^[8]. Nahasgarriak izan daitezkeen aldagaiak kontrolatzeak duen garrantziaren ondorioz, nahiago da laborategiko esperimentuak egitea, ahal denean ondo diseinatuta.
XX. mendearen hasieran, esperimentuen diseinuan eta analisian aurrerapen handia eman zen, besteak beste, Ronald Fisher (1890 – 1962), Jerzy Neyman (1894 – 1981), Oscar Kempthorne (1919 – 2000), Gertrude Mary Cox (1900-1978) eta William Gemmell Cochran (1909-1980) estatistikarien ekarpenekin.
Esperimentuak hainbat dimentsioren arabera sailka daitezke, hainbat ikasketa-eremutako arau eta estandar profesionalen arabera. Zenbait diziplinatan (psikologia edo zientzia politikoak, adibidez), "Benetako esperimentua" ikerketa sozialeko metodo bat da, non bi aldagai mota dauden. Esperimentatzaileak aldagai independentea manipulatzen du eta mendeko aldagaia neurtzen du. Benetako esperimentu baten ezaugarri adierazgarria da ausaz esleitzen diela subjektuei esperimentatzailearen alborapena neutralizatzeko eta ziurtatzen duela, esperimentuaren iterazio kopuru handi batean, nahasmen faktore guztiak kontrolatzen dituela^[9]
Esperimentu kontrolatu batek sarritan konparatzen ditu lagin esperimentaletatik lortutako emaitzak kontrol-laginekin, lagin esperimentalaren ia berdinak baitira, probatzen ari den itxuragatik izan ezik (aldagai independentea). Adibide ona litzateke drogen saiakera. Medikamentua jasotzen duen lagina edo taldea talde esperimentala izango litzateke (tratamendu-taldea); eta plazeboa edo tratamendu erregularra jasotzen duena kontrola. Laborategiko esperimentu askotan, jardunbide egokia da hainbat lagin erreplikatuak izatea egiten den probarako, eta kontrol positiboa zein negatiboa izatea. Sarritan erreplikatutako laginen emaitzak batez bestekoak izan daitezke, edo errepliketako bat beste laginen emaitzekin bat ez badator, baztertu egin daiteke akats esperimental baten ondorioz (baliteke froga-prozeduraren urratsen bat lagin horretarako modu okerrean baztertuta egotea). Askotan, probak bi edo hiru aldiz egiten dira. Kontrol positibo bat proba esperimental errealaren antzeko prozedura bat da, baina aldez aurretiko esperientziaren bidez jakin daiteke emaitza positibo bat ematen duela. Jakina da kontrol negatibo batek emaitza negatiboa ematen duela. Kontrol positiboak frogatzen du esperimentuaren oinarrizko baldintzak emaitza positibo bat sortzeko gai izan zirela, baita lagin esperimental errealetako batek ere emaitza positibo bat sortzen ez badu ere. Kontrol negatiboak lortutako oinarrizko lerroaren emaitza erakusten du, proba batek emaitza positibo neurgarririk sortzen ez duenean. Askotan, kontrol negatiboaren balioa "hondoko" balio gisa hartzen da probaren laginaren emaitzetatik kentzeko. Batzuetan, kontrol positiboak kurba estandar baten koadrantea hartzen du.
Irakaskuntza-laborategietan maiz erabiltzen den adibide bat proteinen saiakuntza kontrolatu bat da. Ikasleek proteina kantitate ezezagun bat duen likido lagin bat jaso dezakete (ikaslearentzat). Bere lana da esperimentu kontrolatu bat behar bezala egitea, non proteinaren kontzentrazioa zehazten duten fluido laginean (normalean "lagin ezezaguna" deitua). Irakaskuntza-laborategiak proteina-kontzentrazio ezagun bat duen proteina-soluzio estandar bat izango luke. Ikasleek kontrol positiboko hainbat lagin egin ditzakete, proteina-estandarraren diluzioak dituztenak. Kontrol negatiboko laginek proteinak aztertzeko erreaktibo guztiak izango lituzkete, baina ez proteinak. Adibide honetan, lagin guztiak bi aletan egiten dira. Saiakuntza kolorimetriko bat da, non espektrofotometro batek laginetako proteina-kantitatea neur dezakeen proteina-molekulen eta tindu agregatu baten molekulen elkarreraginaz osatutako koloreztatutako konplexu baten detekzioaren bidez. Ilustrazioan, diluitutako probako laginen emaitzak kurba estandarraren emaitzekin alderatu daitezke (marra urdina ilustrazioan), lagin ezezaguneko proteina kopurua kalkulatzeko.
Esperimentu kontrolatuak egin daitezke esperimentu batean baldintza guztiak zehatz-mehatz kontrolatzea zaila denean. Kasu honetan, esperimentuaren hasieran, probabilitate aldetik baliokideak diren bi lagin-talde edo gehiago sortzen dira; horrek esan nahi du ezaugarrien neurketek antzekoak izan beharko luketela taldeen artean, eta taldeek modu berean erantzun beharko luketela tratamendu bera ematen bazaie. Baliokidetasun hori metodo estatistikoen bidez zehazten da, eta metodo horiek banakoen arteko aldakuntza-kopurua eta talde bakoitzeko banako-kopurua hartzen dituzte kontuan. Mikrobiologia eta kimika bezalako alorretan, non banakoen artean oso aldakuntza txikia dagoen eta taldearen tamaina milioikoa den, metodo estatistiko hauek askotan ez dira erabiltzen eta soilik suposatzen da soluzio bat zati berdinetan banatzeak lagin talde berdinak sortzen dituela.
Talde baliokideak osatu ondoren, esperimentatzailea talde horiek berdin tratatzen saiatzen da, isolatu nahi duen aldagai bakarragatik izan ezik. Gizakiengan esperimentatzeko, kanpoko aldagaien aurkako babes bereziak behar dira, hala nola plazebo efektua. Esperimentu horiek, oro har, itsu bikoitzak dira, eta horrek esan nahi du ez boluntarioak ez ikertzaileak ez dakitela zein gizabanako dauden kontrol-taldean edo talde esperimentalean datu guztiak bildu arte. Horrek ziurtatzen du boluntarioaren gaineko edozein efektu tratamenduak berak eragingo duela, eta ez dela tratamendua jasotzen ari den ezagutzaren erantzuna.
Gizakiengan egindako esperimentuetan, ikertzaileek subjektu (pertsona) bati estimulazio bat eman diezaiokete, subjektuak erantzuten diona. Esperimentuaren helburua estimuluaren erantzuna neurtzea da, proba-metodo baten bidez.
Esperimentuen diseinuan, bi "tratamendu" edo gehiago aplikatzen dira, tratamenduetarako batez besteko erantzunen arteko aldea kalkulatzeko. Adibidez, ogia labetzeko esperimentu batek aldagai kuantitatiboekin (irinezko uraren erlazioa, adibidez) eta aldagai kualitatiboekin (legamia-anduiak, adibidez) lotutako erantzunen arteko aldea kalkula lezake. Esperimentazioa metodo zientifikoan ematen den urratsa da, pertsonei laguntzen diena lehian azalpen edo hipotesi bi edo gehiagoren artean erabakitzen. Hipotesi horiek fenomeno bat azaltzeko edo ekintza baten emaitzak iragartzeko arrazoiak iradokitzen dituzte. Adibide bat, "Pilota hau askatzen badut, lurrera eroriko da" hipotesia izan daiteke: iradokizun hau, pilota askatzeko esperimentua eginez eta emaitzak behatuz froga daiteke. Formalki, hipotesi bat bere kontrako hipotesiarekin alderatzen da ("bola hau askatzen badut, ez da lurrera eroriko"). Hipotesi nulua da ez dagoela fenomenoaren azalpenik edo ahalmen predikatzailerik ikertzen ari den arrazonamenduaren bidez. Hipotesiak definitu ondoren, esperimentu bat egin eta emaitzak azter daitezke hipotesien zehaztasuna baieztatzeko, ezeztatzeko edo definitzeko.
Esperimentuak, tratatu gabeko hurbileko unitateetan zeharkako efektuak kalkulatzeko ere diseinatu daitezke.
"Esperimentu" terminoak, orokorrean, kontrolatutako esperimentu bat esan nahi du, baina, batzuetan, kontrolatutako esperimentuak, zailak edo ezinezkoak dira. Kasu honetan, ikertzaileek esperimentu naturaletara edo cuasi-esperimentuetara jotzen dute ^[6]. Esperimentu naturalak aztertzen ari diren sistemaren aldagaien behaketetan soilik oinarritzen dira, aldagai bat edo batzuk manipulatu beharrean, esperimentu kontrolatuetan gertatzen den bezala. Ahal den neurrian, sistemarako datuak biltzen saiatzen dira, aldagai guztien ekarpena zehaztu ahal izateko, eta aldagai batzuetan aldakuntzaren ondorioak gutxi gorabehera konstanteak diren lekuetan, beste aldagai batzuen ondorioak bereizi ahal izateko. Hori posible den maila behatutako datuetan aldagai esplikatzaileen artean behatutako korrelazioaren araberakoa da. Aldagai horiek ondo erlazionatuta ez daudenean, esperimentu naturalak kontrolatutako esperimentuen boterera hurbil daitezke. Oro har, ordea, nolabaiteko korrelazioa dago aldagai horien artean, eta horrek murriztu egiten du esperimentu naturalen fidagarritasuna, esperimentu kontrolatu bat eginez gero ondoriozta litekeenarekin alderatuta. Gainera, esperimentu naturalak normalean kontrolatu gabeko inguruneetan gertatzen direnez, detektatu gabeko iturrien aldagaiak ez dira neurtzen eta ez dira konstante mantentzen, eta horrek ilusoriozko korrelazioak eragin ditzake aztertzen ari diren aldagaietan.
Hainbat zientzia-diziplinatako ikerketaren zati handi bat, ekonomia, zientzia politikoak, geologia, paleontologia, ekologia, meteorologia eta astronomia barne, ia esperimentuetan oinarritzen da. Adibidez, astronomian, argi eta garbi ezinezkoa da, "Izarrak hidrogeno hodei kolapsatuak dira" hipotesia probatzean, hidrogeno hodei erraldoi batekin hastea, eta, ondoren, izar bat osatzeko milaka milioi urte itxaroteko esperimentua egitea. Hala ere, hainbat kolapso egoeratan dauden hidrogeno hodei batzuk eta hipotesiaren beste ondorio batzuk ikustean (adibidez, izarren argiaren espektro igorpen batzuen presentzia), hipotesia babesteko behar ditugun datuak bildu ditzakegu. Esperimentu mota honen lehen adibide bat, XVII. mendean, argiak, toki batetik bestera bat-batean bidaiatzen ez duela dioen lehen egiaztapena izan zen, abiadura neurgarria duela baizik. Jupiterren ilargien agerpenaren behaketa, apur bat atzeratu zen Jupiter Lurretik urrunago zegoenean, Jupiter Lurretik gertuago zegoenean ez bezala, eta fenomeno hau, ilargien agerpen denboran zegoen diferentzia, abiadura neurgarri batekin bat zetorrela frogatzeko erabili zen.
Landa-esperimentuak laborategiko esperimentuetatik bereizteko deitzen dira, laborategiko ingurune artifizial eta oso kontrolatuan hipotesi bat probatzean kontrol zientifikoa ezartzen baitute. Askotan, gizarte-zientzietan erabiltzen dira, eta, bereziki, hezkuntzako eta osasuneko esku-hartzeen analisi ekonomikoetan. Landa-esperimentuek abantaila bat dute: emaitzak ingurune natural batean ikusten dira, eta ez laborategi artifizialeko ingurune batean. Horregatik, landa-esperimentuak, batzuetan, laborategiko esperimentuak baino kanpo-balio handiagokotzat jotzen dira. Hala ere, esperimentu naturalek bezala, landa-esperimentuek kutsatzeko aukera dute: baldintza esperimentalak zehaztasun eta ziurtasun handiagoz kontrola daitezke laborategian. Hala ere, fenomeno batzuk (adibidez, hauteskunde batean hauteskundeetan parte hartzea) ezin dira erraz aztertu laborategi batean.
Hezkuntzan, esperimentuak eta bestelako jarduera praktikoak oso garrantzitsuak dira ikasleek zientzia ikasteko. Esperimentuek ebaluazioen puntuak igo ditzakete eta ikasle bati ikasten ari den materialean gehiago inplikatzen eta interesatzen lagun diezaiokete, batez ere maiz erabiltzen denean^[10]. Esperimentuak ezberdinak izan daitezke: konparazio pertsonalei dagokiena (adibidez, txokolate mota bat probatzea gogokoena aurkitzeko) edota oso kontrolatuak direnak (adibidez, partikula azpibatomikoei buruzko informazioa aurkitzea espero duten zientzialari askok gainbegiratutako aparatu konplexuak behar dituzten probak). Bestalde, esperimentuen izaera eta erabilerak asko aldatzen dira natur eta giza zientzietan.
Behaketa-azterketa bat erabiltzen da praktikoa ez denean, ez denean etikoa, kostu galarazlea duenean (edo bestela, ez-eraginkorra) sistema fisiko edo sozial bat laborategi-ingurune batean doitzea, nahaste-faktoreak erabat kontrolatzea edo ausazko esleipen bat aplikatzeko. Nahasmen faktoreak mugatuak direnean edo datuak haien argitan aztertzeko adina ezagutzen direnean ere erabil daiteke (baina hori arraroa izan daiteke fenomeno sozialak aztertzen direnean). Behaketa zientzia bat baliozkoa izan dadin, esperimentatzaileak nahasmen faktoreak ezagutu eta kontuan hartu behar ditu. Egoera horietan, behaketa-azterketek balioa dute, sarritan hipotesi batzuk iradokitzen dituztelako, ausazko esperimentuekin edo datu berrien bilketarekin froga daitezkeenak.
Funtsean, ordea, behaketa-azterketak ez dira esperimentuak. Definizioz, behaketa-azterketek ez dute bakoniar esperimentuetarako beharrezko manipulaziorik. Gainera, behaketa-azterketek (adibidez, sistema biologiko edo sozialetan) kuantifikatzen edo kontrolatzen zailak diren aldagaiak barne hartzen dituzte askotan. Behaketa azterketak mugatuak dira, ausazko esperimentuen propietate estatistikorik ez dutelako. Ausazko esperimentu batean, protokolo esperimentalean zehaztutako ausazkotze-metodoak analisi estatistikoa gidatzen du, eta hori ere, oro har, protokolo esperimentalaren bidez zehazten da ^[11]. Ausazkotasun objektiboa islatzen duen eredu estatistikorik gabe, analisi estatistikoa eredu subjektibo batean oinarritzen da. Eredu subjektiboen inferentziak ez dira fidagarriak teorian eta praktikan ^[12].- Izan ere, zenbait kasutan, arretaz egindako behaketa-azterketek emaitza okerrak ematen dituzte, hau da, behaketa-azterketen emaitzak ez dira sendoak eta esperimentuen emaitzetatik ere desberdinak dira. Adibidez, koloneko minbiziaren azterlan epidemiologikoek korrelazio onuragarriak erakusten dituzte brokoliaren kontsumoarekin, eta esperimentuek ez dute inolako onurarik aurkitzen^[13].
Giza subjektuek egiten dituzten behaketa-azterketekin arazo berezi bat tratamenduen (edo esposizioen) arteko konparazio bidezkoak lortzeko zailtasun handia da; izan ere, azterketa horiek hautatzeko joera handia dute, eta tratamendu desberdinak jasotzen dituzten taldeek (esposizioak) alde handia izan dezakete beren aldagaien arabera (adina, altuera, pisua, medikamentuak, ariketa, nutrizio-egoera, etnia, familiaren historia medikoa, etab.). Aldiz, aleatorizazioak esan nahi du koaldagai bakoitzerako espero dela talde bakoitzeko batezbestekoa berbera izatea. Ausazko edozein saiakuntza egiteko, batezbestekoaren aldaketaren bat espero da, noski, baina ausazkotzeak bermatzen du talde esperimentalek batez besteko balio hurbilak izatea, erdiko mugaren teorema eta Markoven desberdintasuna direla eta. Aleatorizazio desegokiarekin edo lagin-tamaina txikiarekin, tratamendu-taldeen (edo esposizio-taldeen) arteko koaldagaien aldakuntza sistematikoak zaildu egiten du tratamenduaren efektua (esposizioa) beste koaldagaien efektuetatik bereiztea, horietako gehienak ez baitira neurtu. Datu horiek aztertzeko erabilitako eredu matematikoek koaldagai desberdin bakoitza hartu behar dute kontuan (neurtzen bada), eta emaitzak ez dira esanguratsuak koaldagai bat ez bada aleatorizatzen eta ez bada ereduan sartzen.
Esperimentu bat hain erabilgarria ez izatea eragiten duten baldintzak saihesteko, proba medikoak egiten dituzten medikuek, Estatu Batuetako Droga eta Elikagaien Administrazioak onartzeko, identifika daitezkeen koaldagaiak kuantifikatu eta aleatorizatzen dituzte. Ikertzaileak behaketa-azterketen alborapenak murrizten saiatzen dira metodo estatistiko konplikatuekin, hala nola joera puntuatzeko korrespondentzia-metodoekin.
Aldagai independenteen banaketa ikertzailearen kontrolpean jartzean, esperimentu batek, bereziki giza subjektuak inplikatzen dituenean, balizko gogoeta etikoak sartzen ditu, hala nola onura eta kaltea orekatzea, esku-hartzeak modu egokian banatuz (adibidez, gaixotasun baterako tratamenduak) eta baimen informatua emanez. Adibidez, psikologian edo arreta medikoan, ez da etikoa pazienteei tratamendu eskasa ematea. Beraz, suposatzen da berrikuspen etikoko junturek saiakuntza klinikoak eta beste esperimentu batzuk etengo dituztela, baldin eta uste ez bada tratamendu berri batek egungo praktika onenak bezain onura onak ekarriko dituela ^[14]. Oro har, ez da oso etikoa (eta askotan legez kanpokoa) ausazko esperimentuak egitea tratamendu eskasen edo kalitate baxuagoko tratamenduen ondorioei buruz, hala nola artsenikoa giza osasunean irenstearen ondorioei buruz. Erakusketa horien ondorioak ulertzeko, zientzialariek, batzuetan, behaketa-azterketak erabiltzen dituzte faktore horien ondorioak ulertzeko.
Ikerketa esperimentalak gizakiak zuzenean inplikatzen ez baditu ere, kezka etikoak izan ditzake. Adibidez, Manhattan Proiektuak bonba nuklearrekin egindako esperimentuek gizakiak kaltetzeko erreakzio nuklearrak erabiltzea suposatu zuten, esperimentuek zuzenean gizaki bakar bat ere inplikatu ez zuten arren.

Wikipediarekin konexio arazoren bat gertatu da: