txakur

Txakur

Txakurra, zakurra edo ora^[1] (Canis lupus familiaris^[2] otsoen azpiespezietzat hartzen denean eta Canis familiaris^[3] espezie ezberdin gisa hartzen denean)^[4] ugaztun haragijale bat da. Caninae taldeko kidea da^[5] eta lur-lehorreko haragijalerik ugariena da^{[6][7][8][9][10]}. Txakurrak eta otsoak (Canis lupus) txaxoi-ahizpak dira; izan ere, txakurrak etxekotu zirenean existitzen ziren otsoak ez dira gaur egungo otsoak bezalakoak^[11][12]. Hertsiki, gaur egungo otso zein txakurren arbasoa desagertua dago^[13]. Txakurra izan zen etxekotutako lehen animlia^[14] eta milurtekoetan zehar hautespen artifizial bidez hainbat ezaugarri izateko aukeratu ditu gizakiak^[15].
Gizakien eta txakurren arteko lotura luzeak txakurren portaera sakonki aldatu du, gizakien behar ezberdinetara egokitzeko^[16]. Txakurrak ere almidoi handia duen dieta batera egokitu dira, beste kanidoak ez bezala^[17]. Ikerketen arabera, gizakiengan soziabilitatea handitu eta inteligentzia erlatiboki jaisten duten eremu genetikoetan mutazioak dituzte txakurrek^[18][19]. Txakurrek bariazio handia izan dute tamainan, kolorean eta forman^[20]. Txakurrek paper oso ezberdinak dituzte gizakien ondoan; ehiza, abeltzaintza, leretatik tiratzea, zaintza, poliziak laguntzea, adiskidetasuna edo ezgaituak laguntzea dira lan horietako batzuk. Duen papera dela eta, askotan "gizakiaren lagunik onena" etiketa eman zaio.
Mexiko
Ipar Amerika/Hokkaido
Asiako goi-ordokiak
Asiako behe-ordokiak
Ekialde Hurbila
Europa
Txakurrak
Dingoak
Basenjiak
Txakurren jatorriari buruzko gero eta ikerketa gehiago daude^[22]. Txakurra eta otsoaren mapa genetikoen konparazioaren arabera, txakurra otsoaren azpiespeziea dela onartu daiteke^[23]. Txakur etxekotu baten ebidentzia fosil zaharrena 2008an aurkitu zen Belgikako Goyet kobazuloan, 31 700 urte ingurukoa eta dirudienez aurinac aldiko kulturari lotua^[24]. Ordura arte, ebidentzia zaharrenak Errusian aurkitu ziren (Eliseevichin, Briansk oblasta), 14.000 urteko antzinatasunarekin. Gizakiak otsoen zenbait ale etxekotu zituen, edo, seguraski, ez zen otsoak beren herrixketan sartu eta txakurkumeak han edukitzea eragozteko gai izan. Txakurra baliagarria zen ehizan laguntzeko eta taldea eta bere bizilekua defendatzeko, Saudi Arabian topaturiko duela 8.000 urteko grabatuek erakusten dutenez^[25]. Pixkanaka, gizakiak bere beharretara egokitu zituen, eta hainbat arraza sortu zituen, ingurune eta lantegi desberdinetara moldatuak. Ebidentzia genetiko eta arkeologikoak iradokitzen du etxekotze-prozesua Afrikako eta Eurasiako bi muturretan gertatu zela, modu independentean — nahiz eta gerora ekialdeko populazioak mendebaldekoa ia erabat ordezkatu zuen —,^[26], bai eta Amerikako kontinente osoa populatu zuten kulturetan ere.^[27]
Txakurrak hamar hilabete betetzean, eskolaratze adina heldu zaio. Momentu horretan, haren kume aroa bukatzear dago eta heldu garairako prestatu behar du gizakiak. Eskolaratze hori oso garrantzitsua da haren bizitza egokiro garatzeko. Prozesu horretan hasi aurretik, eguneroko bizitzan bizi izandako eskarmentu positibo nahiz negatiboak premia handikoak izango ditu, ikasketa prozesu hori errazteko edota sailkatzeko. Ordu arte, animalia ez da inoiz derrigortu ezer egitera, hau da, bakean ibili da eta jolasaren truke ez zaio ezer eman.
Baina une horretatik aurrera, taldearen barruan bere lekua zein den ikasi behar du. Hots, hortik aurrera ez du katuen atzean ibili behar, bere jabearen ondoan geratuz, bai zutunik, bai jesarriz, bere abiaduran ibili tiratu gabe, eta hainbat gauza gehiago. Txakurra,ordea, ez dago aginduetara ohituta eta ez du ohitu nahi.
Prozesu oso zaila eta luzea da inoiz, baina ezinbestekoa. Ikasketa hori garatzeko hainbat ariketa daude eta txakurrak ahalik eta azkarren ikas dezan, eskola bukaeran janaria eta jolasa saritzat erabiltzen dira. Horrekin, berak jakingo du ondo egitearen ondorioz saria eta jabearen poza izango direla.
Animaliaren bezaketak (etxekotzeak, alegia) txakur orekatua izatea du helburu.
Aipatzekoa da Euskal Herrian, orain arte ez dela etologia batere zabaldurik egon beste herrialde batzuekin alderatuz. Beste herrialde askotan, oso murgilduta daude gai horren inguruan eta txakurra familiaren barnean beste kide bat da bere osotasunean, bai dendetara joateko, bai jatetxera joateko, eta abar.
Txakurra gizakiaren jarduera ekonomikoetan laguntzaile moduan erabili ohi da, bereziki artzaintza lanetan, abereak gidatu eta beste piztiengandik babesteko. Defentsarako eta zelatari moduan ere erabiltzen dira; horrela, ohikoa da etxe aurrealdeetan txakurra lotuta edukitzea pertsona arrotzen etorreraz ohartaraztekoeta polizia-lanetan. Itsuak eta beste gaigabetuak laguntzeko ere erabiltzen dira, itsuen kasuan kaleetan zehar mugitzen eta mugikortasun-arazoak dituzten pertsonen kasuan gauzak garraiatzen. Polizia lanetan ere erabili dira, horien usaimen zorrotzari esker droga ilegalak, lehergailuak eta bestelako substantziak hautemateko gauza baitira.
Txakurrek, gizakiak etxekoturiko gainerako animaliek bezala, inguratzen dituzten ekosistemetan eragiten dute. Katu, karraskari eta txerriekin batera, ornodun espezie askoren beherakada edo desagerpenaren erantzule dira^[28]. Harrapakaritza da gehien dokumentaturiko kaltea izan arren, bestelako molestiek, gaixotasunen transmisioek, lehiak eta hibridazioek hainbat kalte eragiten dituzte beste espeziengan^[29].

Wikipediarekin konexio arazoren bat gertatu da: