uholde-arrisku

SARRERA DESBERDINA:

Uholde

Uholde bat da lur eremuak urez estaltzea,^[1] ohiko lekuetatik gainezka egiten duenean, adibidez, euri jasen ondorioz ibaiek gainezka egiten dutenean, edo tsunami batengatik itsas maila goratzen denean. Beste arrazoi asko egon daitezke uholde bat gertatzeko, hala nola mendietako elurra urtzea, urtegi baten haustura, maila freatikoa goratzea, edo zikloi tropikal batek eragindako itsas mailaren igoera. Uholdea ez da nahasi behar ur goraldi edo uraldi huts batekin: ibai baten uraldian ur kopurua erruz handitzen bada ere, ez du ibilgutik gainezka egiten.
Ibai uholdeak aldizkako prozesu naturalak dira, ibai ordokien sortzaile nagusiak baitira: uholde erregimen horrek bihurtzen ditu ibai ertzeko lur emankorrak nekazaritzarako bereziki aproposak.Nilo ibaiaren harana eta Mesopotamia dira horrek adibide garbi.
Uholdea arrisku natural nagusietako bat da eta kalte gehien sortzen duen hondamen naturala. 1900-2025 aldian, hondamendi naturalen % 80 baino gehiago meteorologikoak edo hidrologikoak izan ziren.^[2] Munduko Meteorologia Erakundearen arabera, 1970-2020 artean, meteorologiarekin lotutako gertakarietan —uholdeek nagusiki— 115 milioi pertsona hil ziren,^[3] eta egoerak okerrera egin du itsas ertzeko herri askotan:^[4][5] 136 metropoli nagusietan egindako ikerketa batean itsas mailaren goratzeak eragin lezaken kostua kalkulatzeko, uholdeek 1.000 milioi inguru kostua eragingo lukete urtero 2010etik 2050era, hiri horientzat bakarrik.^[6] Euskal Herrian, aurreikusten da klima aldaketaren ondorioz euri jasak % 10 ugarituko direla eta uholdeak maizago gertatuko direla.^[7] Ibaietan eginiko ubide ugariek eta lurren artifizializazioak arriskua areagotzen dute.^[7]
«Uholde» hitza euskara batuaz finkatutako forma estandarra da,^[1] baina beste zenbait aldaera erabiltzen dira ahozko hizkeretan: «ugolde», «ujolde», «ujale», «uriol», «urjol», «urolde», «iholde», «uheldo», «usal», «uxal» edo «ufal», besteak beste.^[8] Sinonimo batzuk dira lapurterazko «pesia» (ur kopuru handia)^[9] edo «zoperna» (uholdea eta halakorik eragiten duen ekaitza).^[10][11] Zenbait testuingurutan, «uraldi» sinonimotzat jotzen da, baina badirudi egokiagoa dela ur goraldia adierazteko.
Uholdeak gerta daitezke eremu lau edo behekoetan euri jasek edo urtzaldiek ur gehiago hornitzen dutenean, lurrean infiltratu edo estoldetatik eraman daitekeena baino. Soberako ura bertan pilatzen da, batzuetan sakonera handiarekin. Lurra ase daiteke, eta infiltrazioa zaildu edo geldiarazi, batez ere maila freatikoa azalekoa bada, uholde lautadetan gertatzen den bezala. Infiltrazioa ahula edo ezinezkoa da lur izoztuetan, harkaitzetan, hormigoian, zoladuran edo teilatuetan. Sakonuke endorreikoetan uholdeak gertatzen dira prezipitazioa lurruntzea baino handiagoa denean.^[12]
Ibai edo erreka mota guztietan gerta daitezke uholdeak, eskualde hezeetako errekasto txikienetatik hasi eta klima idorretako uhar eta uadietaraino, baita munduko ibai handienetan ere. Uraren igarobideari ezarritako oztopoek eragindakoak edo areagotutakoak izan daitezke uholdeak, hala nola, luiziek, izotz edo hondakin pilaketek, edo kastoreen urtegiek.^[13]
Arro hidrografiko zabalak dituzten ibai handietan, uholdeak geldoak izaten dira gehienbat.^[14] Emaria gutxika baina etengabe hazten da, euri jasa luzeengatik, elur urtze lasterrengatik edo zikloi tropikalengatik.
Ibai txikiagoetan, berriz, uholde azkarrak maizago gertatzen dira, haran malkartsuetako ibaietan, ibilbidea batez ere eremu iragazgaitzetan igarotzen denean edo normalean ibilgu lehorrak dutenetan.^[15]
Itsasertzean, faktore ugarik sor dezakete uholdea, batez ere konbinatzen direnean: haizeak eta presio atmosferiko apalak eragindako itsas mailaren igoerak, itsasaldi handiak, olatu handiak (tsunamiak edo zikloi tropikalak, kasu larrietan) eta abar. Gainera, estuario eta ibai ahoetan, faktore horiek elkartzen badira ibaiaren emariarekin, uholdeak aise sor ditzakete.^[16]
Neolitoaren hasieratik, sedentarismoa hasi zenetik eta, beraz, itsasertzeko eremu lauak edo ibai haranak okupatu zirenetik, gizakiak uholdeei aurre egiteko erronka izan du. Egipton^[17] eta Mesopotamian^[18] jada eraiki ziren ibai babes nabarmenak, hala nola dikeak, urak desbideratzeko ubideak eta ibilguak hobetzeko obrak hiriguneetan. Grezian^[19] eta Erroman^[20] ere lan hidrauliko ugari egin ziren, bai edateko ura lortzeko, bai uholdeen arriskuak saihesteko. Txinan, XII. mendean jada eraikitzen ziren ubide handiak ibaietan, eta montzoiek eragindako uraldiei aurre egiten saiatzen ziren.^[21]
Gaur egun, uholdeen aurkako babesak oso aurreratuak dira herrialde garatuetan. Babes neurriak sistema ugaritan oinarritzen dira: dikeak, metalezko hesi mugikorrak, urtegi erregulatzaileak eta hustubideak.^[22] Egoera arriskutsuei aurre egiteko alerta sistemak ere oso garatuta daude: eguraldi iragarpena, alerta hidrologikoa zehazten duten ibai edukieren behaketa eta itsasikarak detektatzeko sistemak.^[23]
Itsasgorak eragindako itsas uholdeen aurkako babesa oso garatuta dago Herbehereetan, non dike sare batek barruko zein kanpoko urak erregulatzen dituen.^[24] Veneziak MOSE^[25] eta Londresek Thames Barrier izeneko antzeko babesak dituzte. Urtegi erregulatzaileak oso ugariak dira klima mediterraneoko eskualdeetan, hala nola Kalifornian eta Hego Europan, lehorte garaian ura biltzeko eta ibaien uraldiei eusteko balio baitute. Beste estrategia bat da hirietatik arriskua urruntzea, ibilgua desbideratuz eta, aldi berean, husteko gaitasun handiagoa emanez, hala nola Valentzian^[26] edo Sevillan.^[27] Ibaien kanalizazioa, hala nola Rhin ibaiarena, lan handiagoa da, eta arro osorako plana izan behar baita: husteko gaitasuna handitzea, desbideratze puntualak, meandroak murriztea, urtegiak eraikitzea eta handitzea, eta abar. Ekintza horietako batzuk eztabaidagarriak izan dira, sortzen dituzten ondorioengatik. Adibidez, Rhin ibaiko meandroak kendu zirenez geroztik, uraldien uhina lasterragoa da eta, beraz, indar handiagoa izan ohi du.^[28]
Legediak aurrerapen handia egin du, eraikuntzak debekatuz 100 urteko itzulera denboran urpean gera daitezkeen eremuetan.^[29] Kartografia zabalari esker, arrisku eremuak zein diren jakin ahal izan da, ondoren lursailetan eragin ahal izateko.
UNESCOren arabera,^[30] uholde arriskua kudeatzeko funtsezko bederatzi arau bete behar dira:
Hustu beharreko ur kopuruaren eta ahalmen hidraulikoen artean desegokitasuna dagoenez, uholdeen kudeaketak helburu zehatz batzuk izan behar ditu, betiere UNESCOren arauak betez,^[31] oro har ekintza erresiliente, ekonomiko eta ekologikoen bidez.
Ibaian gora:
Ibaian behera:
Uholdeen ondorio nagusiak dira eraikinak eta bestelako egiturak (zubiak, estolderia sistemak, errepideak eta ubideak barne) galtzea edo hondatzea.^[35]
Uholdeek ere maiz kaltetzen dituzte energia transmititzeko sareak eta, batzuetan, energia sortzeko zentralak, horrek, gero, albo ondorioak eragiten baititu. Besteak beste, edateko uraren tratamendua eta hornidura kaltetu dezakete uholdeek, kutsadura larria eraginez. Baita ere, hondakin uren tratamendu instalazioetan kalte gogorrak sor ditzakete. Ur edangarria eskuragarri ez dagoenean eta gizakien ur zikinak uholdearen uretan nahasten direnean, uraren bidez transmititutako gaixotasunak hedatzeko arriskua biziki areagotzen da: sukar tifoidea, giardia, cryptosporidium, kolera eta beste gaixotasun asko izan daitezke, uholdearen kokapenaren arabera.^[36]
Hori gertatu zen 2000. urtean, Mozambiken ehunka pertsonak iheslari esparruetara itzuri egin zutenean, Limpopo ibaiak haien etxeak urpean utzi ondoren. Iheslari asko laster gaixotu eta hil zen koleraz —baldintza osasungaitzek kutsatzen baita—,^[37] eta malariaz —gainezka egindako ibai ertzetan ugaritutako eltxoek transmititua.^[38]
Uholdeek nekazaritzako lurrak urez bete ohi dituztenez, laboreak ereiteko edo uzta biltzeko eragozpen larri bat izan daitezke. Ondorioz, elikagai eskasia sor daiteke, bai gizakientzat, bai baserriko animalientzat. Uholde larrienetan, herrialde edo eskualde oso bateko uztak gal daitezke. Batzuetan, zuhaitz espezie batzuk desagertzera iritsi daitezke, sustrai sistemak urpean denbora luzez egonez gero.^[39]
Uholde larrien ohiko ondorio izaten dira arazo ekonomiko gogorrak, turismoa aldi baterako murrizten baita, azpiegiturak berreraikitzeko kostuak handiak izan baitaitezke, eta elikagai eskasiak prezioen igoera eragiten baitu. Gainera, uholdeak eragindako biztanleengan kalte psikologikoak oso ohikoak dira, bereziki hildakoak, lesio larriak eta ondasun galerak gertatzen direnean.^[40]
Hirietan, hezetasun kronikoa sor dezakete uholdeek eraikinetan. Horren ondorioz, etxebizitzetan lizuna ugaritu daiteke barrualdeetan, eta ondorio kaltegarriak eragin biztanleen osasunean, batez ere arnasketa arazoak dituztenengan.^[41] Baita ere, hirietan uholdeek ondorio ekonomiko latzak uzten dituzte kaltetutako auzotarrentzat. Estatu Batuetan, uholdeen eraginez hezetasuna duten sotoek etxebizitzen balioa % 10-25 bitartean murriztu dezake, adituen arabera, eta etxe bat ez erosteko arrazoi nagusien artean aipatzen da arazo hori.^[42] Era berean, Ameriketako Estatu Batuetako Larrialdiak Kudeatzeko Agentzia Federalaren arabera, enpresa txikien ia % 40k ez ditu inoiz berriro ateak irekitzen uholde baten ondoren.^[43]
Uholdeak oso suntsitzaileak izan dezakete. Urak indarra hartzen duenean, era guztietako eraikin eta objektuak botatzeko gaitasuna du, hala nola, zubiak, egiturak, etxeak, zuhaitzak, automobilak eta abar. Adibidez, Bangladeshen, 2007an, uholde batek milioi bat etxe baino gehiago suntsitu zituen.^[44]
Udako montzoi haizeek sortutako eurite handiek hondamena ekartzen dute munduko ekialdeko herrialdeetan. Asia hegoaldeko^[45] eta hego-ekialdeko^[46] montzoien eraginpeko lurraldeetan, udan egiten du urte osoko euri gehiena.
Bitarteko latitudeetan, goi troposferan aire masa hotzak zabaltzen direnean sortzen diren konbekziozko ekaitzak dira euri eta ibai uholdeen eragile. Estatu Batuetan uholde asko izaten dira, eta urtean galera handiak sortzen dituzte; bereziki aipagarriak dira Missouri-Mississippi ibaien arroko uholdeak.^[47][48] Europan, berriz, udazkeneko euri jasak dira uholdeak eragiteko arrisku handiena. Kalte handienak mendebaldeko Mediterraneoan (Frantzia, Italia, Espainia)^[49] eta Afrika iparraldean^[50] izaten dira, euri bideetan eta ibaietan sortzen diren uholdeen eraginez.
Espainian euri uholdeak dira, lehorteekin batera, galera ekonomiko handienak eta, batez ere, hildako gehien eragiten dituen klimaren gertaera.^[51] Iberiar penintsulako iparraldean, dena den, uda aldean izaten dira euri erauntsi larrienak, abuztuan batez ere.^[52] Oso kontuan hartzekoak dira Hego Euskal Herrian eta Kantabrian izan ziren 1983ko abuztuan uholdeak, 80 hildako eta kalte ekonomiko larriak sortu baitzituzten.^[53]
Taula honetan jasotzen dira munduan izandako uholde hilgarrienetako batzuk:^[54]
1983ko uholdeak oso larriak izan ziren, Euskal Herrian eta bereziki Bizkaian hildako eta kalte ugari eragin zituztelako.^[53]
Butroe ibaiak Mungian eta inguruko herrietan,^[55] eta Gobela ibaiak Getxon zein Berangon^[56] historikoki kalte handiak eragin izan dituzte.
2008ko ekainaren 1ean uholde larriak gertatu ziren Bizkaian, Getxon eta Berangon besteak beste.^[57]
2011ko azaroaren 5tik azaroaren 7ra Gipuzkoan, Bizkaian eta Nafarroako iparraldean (batez ere Baztan eskualdean) uholde handiak gertatu ziren. Horren ondorioz, Irunen pertsona bat hil zen eta Derion beste pertsona bat galdu.^[7]
Eusko Jaurlaritzak 2015ean onartu eta 2021ean aldatutako Uholdeen Ziozko Larrialdiko Plan Bereziaren arabera,^[58] Euskal Autonomia Erkidegoko ehun toki zeuden uholdeak jasateko arriskuan.^[59]
Uholde Handiaren mitoa, zibilizazioen suntsitzaile gisara, kultura askotan dago hedatuta: Mesopotamian Gilgamexen epopeia, manvantara-sandhya hinduismoan, Gun-Yu txinatar mitologian, Deukalion eta Pirra greziar mitologian, Hasierako Uholde Handia, Bergelmir eskandinaviar mitologian, Polinesiako eskualde batzuetako istorioak, maia eta kitxeen usadiozko istorioak Erdialdeko Amerikan, edo Australiako zenbait gizatalderen mitoak.^[60]
Erlijiozko testuetan, uholdeak jainkozko zigortzat jotzen dira sarritan. Adibide nagusia Hasiera liburuko Uholde Handiaren istorioa da, eragin nabarmena duena judaismoan, kristautasunean eta islamismoan.^[61]