mendi

Mendi

«Mendia» orriak hona dakar. Bestelako esanahiei buruzko orria hau da: «Mendia (argipena)»
Artikulu hau lur-eremuari buruzkoa da; Zuberoako herria gaitzat duena beste hau da: «Mendi (Idauze-Mendi)»

Mendia lurrazaleko goragune handia da, inguruko eremutik nabarmen goratzen dena^[1], muinoa baino garaiagoa dena. Mendien sorrera, indar tektonikoek edo sumendiek eragiten dute. Indar horiek lurrazala altxa dezakete. Mendiak, pixkanaka, higatuz doaz ibaien, eguraldiren eta glaziareen eraginpean. Mendi batzuk tontor bakanduak dira, baina, gehienak, mendikate batean kokatzen dira. Ez dago mendiari buruzko definizio bakar bat, Terminoa X. eta XII. mendeen artean agertu zen Europan, eta asko dira gorabehera geografiko hori deskribatzeko erabiltzen diren lokalismo eta erregionalismoak, tontor aldapatsu bati nahiz lurraren goragune sinple bati, hala nola muino bati, nahiz ingurune osoari erreferentzia egin diezaioketenak. Mendiek, beren sorrerara daramaten prozesuen arabera, oso forma desberdinak hartzen dituzte: kontinente-ertzetako malkarrak eta eremu estentsiboetako riftak, talka- eta toleste-kateak, subdukzio-eremuetan sumendiak dituzten uharte-arkuak, puntu beroko bolkanismoa edo intrusioen ondoriozko altxaketari egindako ekarpena alde batera utzi gabe. Isostasiarekin, mendiek lurrazalaren altxatze eta mehetze eragina jasaten dute, azkenean desagertzera daramatzatenak. Lurreko mendikaterik zaharrenak Paleozoikokoak dira, eta zenbat eta zaharragoak izan, orduan eta baxuagoak eta biribilagoak dira haien siluetak.
Munduko lurren % 24 dira menditsu^[2][3], eta mendialdean daude: Eurasiaren % 33, Ipar Amerikaren % 24, Hego Amerikaren % 19 eta Afrikaren % 14^[4].​ Gizakien % 10 bizi dira gune menditsuetan. Munduko ibai guztien sorburua mendietan dago, gizateriaren erdia baino gehiago mendietako uraren mende dago, itsasoko ura baino merkeagoa baita haien arazketa; eremu idor eta erdi-idorretan, proportzio hori % 90 ingurukoa da. Mendietako altitude handiek itsas mailan baino klima hotzagoak sortzen dituzte, eta eragin handia dute mendietako ekosistemetan: altitude ezberdinek flora eta fauna ezberdinak dituzte. Lurra eta klima hain abegikorrak ez direnez, mendiak gutxiago erabiltzen dira nekazaritzan, baina gehiago baliabideen ekoizpenean eta aisian, hala nola eski eta ibilaldietarako (mendizaletasuna)^[5][6].
Eremu menditsuetako klimak ere —altitudeagatik batez besteko tenperatura baxuagoekin (5 °C/km-ko altitudea) eta inguruko lautadetan baino prezipitazio handiagoekin— zeregin garrantzitsua du konfigurazioan. Klima berezi horrek —oro har, altitude-zonazioak markatua— eta iristeko zailak ziren maldek ia ezinezko bihurtu zuten haien giza ustiapen intentsiboa, eta, orain, horiek dira mendi askotan ekosistema-aukera zabala eta biodibertsitate handia egotearen arrazoia, nahiz eta oreka ekologiko ahula den^[7]. Animalia-espezie askok presio gutxiago aurkitzen dute haietan eta ugaztun handi batzuk (ahuntzak, oreinak, llamak, otsoak, hartzak, elur-lehoinabarrak, puma, bikuinak, jakak), haien ikur bihurtu dira. Munduko eremu babestuen % 30 inguru mendi-eremuetan daude^[8][9], eta ur gezaren, zuraren eta mineralen ezinbesteko iturri diren arren, oraindik ere habitat zailtzat hartzen dira, eta egokitze-ahalegin handiak egin behar izaten dituzte giza populazioek: desberdintasunak handiagoak dira mendietan, eta hondamendi naturalak ohikoagoak^[3].
Mendiak erlijio eta sinesmen askoren elementu sakratu zentrala izan dira, eta dira^[10]. Askorentzat, alderdirik sinbolikoena mendiaren gailurra da zerutik hurbilen dagoen gisa identifikatzen delako^[11], batez ere jainkoak eta izpirituak bizi diren lekua —Olinpo mendia greziar mitologian^[12]— edo santu eta profetek Jainkoa aurkitu eta haren obrari sagaratu baitzioten beren burua​​^[10][13] —Moises Sinai mendian judaismoan^[14] edo, bereziki, Jesus Tàber mendian edo Mahoma Yabal al-Nurren—. Batzuetan, mendia munduaren ardaztzat hartzen da^[11],​ hala nola Meru mendia —budismoan, jainismoan eta hinduismoan sarritan Kailash mendiarekin identifikatua—, Shivaren bizileku egiten duena^[15]. Zenbait kasutan, mendi sakratua guztiz mitikoa da, hala nola zoroastrismoan Hara Berezaiti. Sumendiak ere –Italiako Etna mendia– sakratutzat hartu ziren, jainkoen bizileku —Etna, izan ere, Vulkano suaren eta sutegiaren jainko erromatarraren etxea zen— edo azpimundura sartzeko ate gisa.
Mendiek, luzaroan, beldurra eragin diete gizakiei, eta, neurri handi batean, ezezagunak izaten jarraitu zuten XV. mendeko lehen ikerketa zientifiko serioak egin arte. Une horretatik aurrera, bere irudikapen artistikoa errealistagoa bihurtu zen. Eremu isolatu eta birjinetan, egurraren eta meategien ustiapenak baso-pistak eta bideak irekitzea ekarri zuen, eta, XIX. mendearen amaieran, energia hidroelektrikoaren garapenaren bihotza izan ziren. Trenaren etorrerak mendikaterik zailenak zeharkatzea lortu zuen, eta, negurik gogorrenetan ere ekarri zuen loturak bermatzen zituen zona egokienen pixkanakako okupazioa. Ondoren, alpinismoaren etorrerarekin eta mendi-kluben sorrerarekin gailurren konkistak iritsi ziren. Mendiko erietxeetako egonaldien eta hidrotermalismoaren modak mendietara eraman zituen eliteak, eta, XX. mendean, sarbide errazagoekin, jende asko etorri zen, batez ere neguko kiroletarako estazioak —maiz eskualde epeletako paisaia menditsuak aztoratu zituztenak— ireki zirenean. Gaur egun, mendia oso lotuta dago aisiarekin eta kirola egitearekin; ohikoenak dira: mendizaletasuna, eskalada, mendi-lasterketa edo trail runninga, arroila-jaitsiera eta eskia, nahiz eta motordun kirolak ere ohikoak izan, hala nola mendi-igoerak edo txapelketak eta abentura-kirol berri asko, hau da, gizakia gutxien aldatutako naturara hurbiltzen duten praktikak. Mendizaletasunaren gorakadarekin, badira mundu osoan gailur-bildumagileak (peakbaggers) zeinak mendi-multzoetarako igoerak osatzen dituzten, hala nola Zazpi gailurrak, 14 zortzimilakoak, 96 Fourteener-ak, Japoniako 100 mendi ospetsuak, Alpeetako 128 laumilakoak, Pirinioetako 129 hirumilakoak, 227 munroak edo 1554 marilynak.
Munduko mendirik garaiena Everest da (8.848 m itsas-mailatik, 1856tik ezagutzen den baldintza^[16], Nepal-Tibet mugan), eta Euskal Herrikoa, Hiru Erregeen Mahaia (2.428 m^[17], Nafarroa Garaian). Eguzki sistemako edozein planetako mendirik garaiena Olympus Mons da (21.171 m, Marten).
Munduan, izendun milioi mendi baino gehiago daude^[18];​ horietatik, 14k bakarrik gainditzen dituzte 8000 m (bigarren mailako bederatzi gailur gehiagorekin); 7000 m-ko ehun baino gehiago daude –denak Asian, Himalaia, Karakorum, Hindu Kush, Kunlun, Pamir eta Tian Shan mendikateetan–; 110 dira Andeetako seimilako eta 82 Alpeetako laumilakoak. (ofizialak ez diren 46 gehiagorekin). Halaber, 1524 gailur ultra garaiak nabarmentzen dira –1500 m baino gehiagoko goragunearekin–, desnibel handien eta alde ederrenak dituztenak eskalatzaileen konkista helburu.
Mendi handien artean, Fuji mendia da munduan gehien bisitatzen dena, 300.000 bisitari baino gehiago jasotzen ditu urtero; gero, Monadnock mendia (965 m), 125.000rekin; Kilimanjarora eta Hood mendira (3429 m), hurrenez hurren, 25.000 eta 20.000 mendizale baino gehiago igoko dira^[19]. Badira beste mendi batzuek jende gehiago hartzen dutenak. Tai mendiak esaterako (1545 m) —mendi taoisten artean sakratuena, zeinaren 6600 maila baino gehiago igoz gero 100 urte baino gehiago biziko garen, eta teleferiko baten bidez igo daitekeena—, bi milioi bisitari baino gehiago hartzen ditu; Tako mendiak (599 m), Tokiotik ordubetera baino gutxiagora dagoena, bi milioi eta erdi bisitari hartzen ditu, eta funikularra du; Mountain Table (1085 m), Lurmutur Hiriko turismo erakarpena da 800.000 bisitari baino gehiagorekin —teleferiko baten bidez iristen da—; Snowdon mendiak (1085 m), Galesko mendirik altuena, urtean 600.000 bisitari baino gehiago jasotzen ditu —kremailera-tren batean irits daiteke—, edo Pikes Peak (4303 m), milioi erdi turista baino gehiago erakartzen dituena^[20]​ —Pikes Peak International Hill Climb-automobil-lehiaketa garrantzitsuaren egoitza da, eta errepidez eta trenbidez irits daiteke—. Beste tontor asko erromesaldi masiboak egiteko lekuak dira, hala nola Adamen mendia (2243 m), Sri Lankan, 5500 eskalera-maila baino gehiagorekin, Croagh Patrick (764 m), Irlandan, 100.000 bisitarirekin^[21],​ edo Hallasan sumendia (1950 m), Hego Korean.
Unescok, 2002an, Mendien Nazioarteko Eguna izendatu zuen abenduaren 11, eta, 2019ko abenduan, mendizaletasuna gizateriaren ondare kultural immaterial gisa inskribatu zuen^[22].​ Gainera, 73 mendi eta eremu menditsu ere gizateriaren ondare izendatu dituzte, eta 126 mendi-bioma ondare immaterial izendatutako ondasunen batek jota daude^[23].
Mendi hitza euskararen eremu guztian erabiltzen da, nahiz eta leku batzuetan beste termino batzuk ere erabili, hala nola borthü Zuberoan edo atx Arrazola-Aramaion^[24]. Batzuetan, baso terminoarekin nahastu izan da^[25]. Badirudi latinezko mons-montis terminoarekin zerikusia duela^[25]. Euskal Herriko toponimian, erruz erabili izan da. XIX. mende arte, -ko mendia erabiltzen zen, batez ere (adibidez Kalbarioko mendia, Apeninoko mendiak...), salbuespen batzuk izan ezik, baina, XIX. mende amaieratik, -ko gabe erabiltzen hasi zen, eta azkenean gailendu (Aralar mendia, Urgull mendia, Everest mendia..)^[25].
Ez dago mendi baten definizio unibertsalik. Garaiera, bolumena, malda, erliebea, espazioa eta jarraitasuna erabili dira mendia definitzeko irizpide gisa. Lekuaren arabera, altitude ezberdinen arabera hartzen da goragune bat menditzat. Adibidez, Britainia Handian eta Irlandan, goragune batek 2.000 oinbeteko (610 metro) garaiera izan behar du, gutxienez, menditzat hartua izateko^[26].
Orogeniak, geografiaren adarrak, aztertzen du mendien sorrera^[27]. Izena antzinako grezieratik eratorria da: ὄρος, óros, “mendi” + γένεσις, génesis, “sorrera/jatorria”^[28].
Funtsean, hiru prozesuren ondorioz sortzen eta eratzen dira mendiak: higidura orogenikoen ondorioz, sumendien eta lurpeko indarren eraginaren ondorioz eta higadura prozesuen ondorioz.
Higidura orogenikoek lurrazalean dute eragina, eta lurreko parte batzuk altxarazi edo hondoratzen dituzte. Lurrazalak harrizko plaka zurrun batzuk ditu, puzzle bateko zatien antzera egokituta, azpiko geruzaren, astenosfera edo mantuaren gainean; mantua biguna da, eta plakak higitu egiten dira haren gainean. Plakak elkarrengana hurbiltzen direnean, plaka bat bestearen azpian hondoratzen da, eta lurrazala tolesten hasten da; hala sortzen dira mendiak.
Lurrazalaren higiduraren ondorioz sortzen diren mendiek edo mendikateek arku handiak eratzen dituzte kontinenteetan zehar; halaxe eratuak dira, adibidez, Ameriketan Ande mendiek eratzen duten arkua, edo Himalaiak Eurasian eratzen duena.
Geologia aldietan zehar, ziklo orogenikoak izan dira bata bestearen ondoren. Aurre-kanbriarrean sortu ziren mendiak, ordea, higaduraren ondorioz desagertu ziren. Paleozoikoan sortuak dira, besteak beste, Apalatxeak eta Uralak. Mesozoikoan ez zen orogenia mugimendu handirik izan, eta higadurak berebiziko eragina izan zuen. Zenozoikoan higidura orogeniko berri bat sortu zen; aldi hartan, Afrikako plakak eta Eurasiakoak elkarren kontra jo zuten, eta Andeak, Pirinioak eta Atlas mendiak sortu ziren. Era berean sortu ziren Kaukaso mendiak, Himalaia eta Japoniako eta Zeelanda Berriko mendiak. Himalaiako mendikatea Indiako plaka Eurasiakoaren azpian sartzean eratu zen, gaineko plakak tolestu eta gora egin baitzuen; gaur egun ere, Indiako plaka indarra egiten ari da barrendik, eta Himalaia goratzen ari da oraindik ere. Garai hartan sortu eta eratu ziren mendi horiek guztiak gazteak eta garaiak dira.
Bi plakaren artean, jarduera handia izaten da, eta, batzuetan, lurpeko magmak kanpora irteten da, kono itxurako sumendiak eratuz. Andeetako gailur asko halakoak dira. Halaber, bi plaka elkarrengandik urruntzean, bien tartean eratzen diren rift haranetan ere sumendiak sortzen dira.
Geologia eragileek (urak, izotzak, haizeak…) egiten duten higa-lanaren ondorioz, mendiek forma jakinak hartzen dituzte, eta erliebea eratzen da. Denborarekin, ordea, higadurak mendiak desagerrarazten ditu.
Garaierak, latitudearekin batera, moldatzen du lurralde bateko klima. Gora igo ahala, presioa gutxitu egiten da, tenperatura hoztu, aireak ur gutxiago du… Klimarekin batera, landare motak eta landare ugaritasuna ere aldatuz joaten da garaieraren arabera. Bestetik, mendikateak hesien antzekoak dira, eta ez diote haizeari igarotzen uzten. Hala, haize hezea datorrenean, mendi hegalean gora joaten da; gora igotzean hoztu eta lurruna kondentsatzen da, eta euria edo elurra egiten du. Haize babesean dauden hegaletan, airea azkar jaisten eta berotzen da, eta lehor geratzen da berehalaxe. Foehn efektua deitzen zaio horri. Basamortu handi eta eremu idor askok mendikate handiak dituzte inguruan. Eskualde epeletan, 1.500 metrotik gora mendiko klimak izaten dira; halakoetan, tenperatura hotzak izaten dira urte guztian.
Hala ere, Everesten gailurra ez da Lurraren erdigunetik urrunen dagoen puntua, baizik eta Chimborazo mendiren tontorra (Ekuador). Izan ere, Lurraren itxura esfera bat baino oboide bat da, eta, beraz, ekuatoretik gertuago dauden puntuak urrunago daude. Konkretuki, erdigunetik 6.384.415,98 metrora (6.384,4 kilometrora) dago^[29], nahiz eta itsas mailatik 6.263,47 m baino izan ez^[29].
Euskal Herriko mendirik garaiena, Hiru Erregeen Mahaia (2.428 m) da, tontorraren zati bat Nafarroa Garaian duena. Gailurrak egiten du Nafarroaren, Bearnoren eta Aragoiren arteko muga. Herrialdez herrialde begiratuta, Orhi (2.017 m) da Zuberoako garaiena; Aitxuri (1.551 m), Gipuzkoakoa; Gorbeia (1.481 m), Araba eta Bizkaikoa; Okabe (1.466 m), Nafarroa Beherekoa; eta Artzamendi (931 m) Lapurdikoa.

Wikipediarekin konexio arazoren bat gertatu da: