zola

SARRERA DESBERDINA:

Émile Zola

Émile Zola (Paris, 1840ko apirilaren 2a – ib., 1902ko irailaren 29a) frantziar idazlea izan zen. Naturalismoarenaren aita eta ordezkari nagusitzat hartua da. Alfred Dreyfus aferari buruzko artikulu ospetsu bat idatzi zuen, epaiketaren berrikusterako erabakigarria izan zena.^[1]
Émile Zola Parisen jaio zen 1840ko apirilaren 2an. François Zola italiar ingeniariaren eta Émilie Aubert-en seme bakarra zen. Familia Aix-en-Provencera joan zen bizitzera eta han igaro zituen haurtzaroa eta nerabezaroa. Aixeko ikastetxean, Paul Cézanne izan zuen ikaskide (hari esker, geroago, Monet, Sisley, Pissarro eta Manet margolariak ezagutu zituen). Aita hil ostean, diru arazo larriak pairatu zituzten.
Parisera itzuli zen amarekin, eta han Saint Luis institutuan sartu zen, baina (frantses ikasgaiaren erruz!) ez zuen batxilergoa ateratzea lortu. Amarentzako zama izan nahi ez zuenez, ikasketak utzi eta lana bilatu zuen. Aduanako biltegian lan egin ondoren, 1862an, Hachette argitaletxean hasi zen lan egiten, 1866ra arte. Zenbait hilabetetan, Hachetteko publizitate-buru bilakatu zen. Hala zabaldu zitzaizkion idazle ofizioaren ateak: lanbide horretan ari zela, idazle eta kazetari asko ezagutu zituen eta Taine, Stendhal, Balzac eta Flaubert irakurri zituen. 1863tik aurrera, Zolak hainbat egunkaritako literatura-ataletan idatzi zuen. Bere lehenengo ipuinak eta artikuluak argitaratu zituen, eta olerkigintza utzi zuen nobelak idazteko.
La Confession de Claude (1865, "Clauderen aitorpena") izan zen Zolaren lehen nobela, aspaldiko maitasun grina zorigaitzeko batean oinarritua. Harrezkero literatura izan zuen bizibide, eta nobela mordo bat argitaratu zituen, hurrenez hurren: Le Vœu d'une morte (1866, "Emakume hil baten aitorpena"), Thérèse Raquin (1867), estetika naturalistari hasiera eman ziona, Les Mystères de Marseille (1867, "Marseillako misterioak"), eta Madeleine Ferat (1868). Abangoardiako kritikoaren ospea izan zuen, Goncourtarrak, Taine eta Courbet goretsi baitzituen Mes Haines liburuan (1866, "Nire gorrotoak"), eta Manet, Sisley, Pisarro eta Monet, berriz, Mes Salons liburuan (1866-1868 "Nire Erakusketak"). Egunkari errepublikazaleetan egin zituen kroniketan, 1868ko maiatzetik Inperioa desegin zen artekoak, paisaiak eta garai hartako ohiturak modu poetikoan irudikatu zituen, eta, bestetik, politikari buruzko polemika sutsuak izan zituen. Orduan ari izan zen, halaber, Les Rougon-Macquart nobela sailerako trebatzen.
1870eko maiatzaren 31n, Alexandrine Méleyrekin ezkondu zen, baina bikoteak ez zuen haurrik izan. Marseillan bizi izan zen, eta gero Bordelen, 1870eko irailetik 1871ko martxoa arte. Balzac-en miresle sutsua izanik, La Comédie humaine eredu gisa hartuz 1871 eta 1893 artean Les Rougon-Macquart bilduma idatzi zuen. Urte haietan, naturalisten buru bihurtu zen. Aldi berean, legebiltzarreko kronika egin zuen 1871tik 1872ra La Cloche aldizkarirako, eta 1871tik 1877ra ehunka artikulu idatzi zituen Le Sémaphore de Marseille egunkarirako: azken sail horretan, nobela hauek argitaratu zituen lehenik: La Fortune des Rougon ("Rougondarren ondasunak") eta La Curée (1871), Le Ventre de Paris (1873, "Parisen sabela"), La Conquête de Plassans (1874, "Plassansen konkista"), La Faute de l'abbé Mouret (1875, "Mouret apaizaren hutsegitea"), Son Excellence Eugène Rougon (1876, "Eugene Rougon jaun txit agurgarria"), L'Assommoir (1877, "Taberna"). Azken nobela horretako ausardiek arrakasta eta eskandalua ekarri zioten Zolari.
1875etik 1880ra literatura eskola berri baten gidari ospea areagotu egin zen, bai L'Assommoir eta Nana (1880) nobelengatik eta bai Bien public, Voltaire eta Le Figaro aldizkarietan argitaratzen zituen literatura kronikengatik. Ondotik, 1881-1882an, artikulu horiek bost bildumatan bildu zituen: Le Roman expérimental ("Esperimentu bidezko nobela"), Les Romanciers naturalistes ("Nobelagile naturalistak"), Le Naturalisme au théâtre ("Naturalismoa antzerkian"), Documents littéraires ("Literaturazko dokumentuak") eta Une campagne, eta haiekin batera bi nouvelle bilduma ere argitaratu zituen, Le Capitaine Burle (1882, "Burle kapitaina") eta Naïs Micoulin (1884). Garai hartan antzerki lanak idazten ere ahalegindu zen, alferrik ordea. 1880an, Maupassant, Huysmans, Céard, Alexis eta Henniquerekin batera, kontakizun bilduma bat argitaratu zuen, Les soirées de Médan ("Medango gaualdiak").
Zolatarrak moduz bizitzen hasiak ziren harrezkero, haren liburu askok ale askoko argitaraldiak izan baitzituzten. Hala eta guztiz ere, Zolak etsialdi bat izan zuen bolada hartan, berrogei urte bete berri zituela: inguruko pertsona batzuk hil zitzaizkion —ama, Flaubert, Duranty, Tourgenev eta Manet—, garai batean ikasle izan zituen idazle batzuk urrundu zitzaizkion —Huysmans eta Maupassant—, 1887an Bosten Manifestuko egileek eraso zakarrak egin zizkioten, baina, horren ordain, Paul Alexisek eta Alfred Bruneau musikoak Zolari leial iraun zuten.
1888an, Zolak aldaketa handia izan zuen bere bizitzan, aldi baten amaiera eta beste aldi baten hasiera, alegia. Jeanne Rozerot neska gaztearekin maitemindu eta bi ume izan zituen harekin. Zola biziberritu egin zen hartara, eta Les Rougon-Macquart saila bukatu ahal izan zuen: Au Bonheur des Dames (1883, "Emakumeen zorionerako"), Germinal (1885), Le Rêve (1888, "Ametsa"), La Bête humaine (1890, "Giza piztia"), L'Argent (1891, "Dirua"), La Débacle (1892, "Hondamena") eta Le Docteur Pascal (1893, "Pascal doktorea"); eta hala onartu zuten kritikoek tradizio errealistaren eta kritikoaren maisu ezin ukatuzko, Balzac, Stendhal eta Flauberten ondoren.
Beste bi nobela ziklo hasi zituen berehala, aurrekoa baino laburragoak, baina obra trinkoagoekin: hiru hirien zikloa —Lourdes (1894), Rome (1896) eta Paris (1898)— XIX. mende amaierako gizartean eman zen krisi erlijioso, ideologiko eta soziala aztertzen zuena^[2][3], eta Les Quatre Évangiles ("Lau Ebanjelioak") saila —Fécondité (1899, "Emankortasuna"), Travail (1901, "Lana"), "Vérité" (1903, "Egia") eta Justice ("Zuzenbidea")—.
Idazle ospetsua zela, hausnartu barik Dreyfus afera zeritzon liskar politikoan sartu zen, Alfred Dreyfus kapitainaren errugabetasuna aldarrikatuz. Dreyfus juduari alemaniarrentzako espioitza egitea leporatu zioten, eta 1895ean publikoki gradua kendu eta biziarteko zigorra ezarri zioten, kanpaiina antisemita gogor baten erdian. 1898an L’Aurore egunkarian J'accuse…! ("Salatzen dut…!^[4][5]") artikulu ospetsua argitaratu zuen. Artikulua Frantziako Presidentearentzako gutun irekia zen, Armadako ofizial ugariren portaera salatzen zuena. Artikulu honen ondorioz urtebeteko kartzela-zigorra ezarri ziotenez, Londresen erbesteratu zen presondegia saihesteko. 1899an herriratu zen, Gobernuak barkatu ondoren. Azkenik, 1906an Dreyfus kapitaina erabat salbuetsi zuten.
1902an, tximinia blokeatu baten erruz, etxean itota hil zen. Ikerketaren arabera, halabeharrezko ezbeharra izan zen baina, Dreyfus aferaren ondorioz etsai ugari zituenez, hilketa ez zen guztiz baztertu. Montmartreko hilerrian lurperatu zuten; gero, 1908an, haren errautsak Parisko Panteoira eraman zituzten.
Zolak nobelaren teoria orokor bat egin zuen, aldi berean balio ziona bai bere aitzindariak eta bere garaiko idazleak epaitzeko neurri bezala, eta baita nobelak idazteko eredu bezala ere. Naturalista eta naturalismo hitzak biologiako, filosofiako eta arte ederretako hizkeretatik hartu zituen bere nobelagintza definitzeko. Zolak bazekien Stendhalek, Baudelairek eta Tainek izadiaren eta gorputzaren benetako irudikatze adierazgarriaren zentzuan erabiliak zituztela hitz horiek, eta bazekien errusiarrek ere eskola erretorikoari kontra jarririk baliatzen zituztela. Zolak kontzeptu horren adiera horiek guztiak bildu zituen, beraz, edertasunaren tradizio akademikoari aurre egiteko.
Artean eta, bereziki, nobelagintzan egiak izan behar zuela nagusi zen haren ideia nagusia. Naturalismoaren egia zientziaren egiaren pareko urratsen ondorioa zen beraz: behatzea, dokumentatzea, aztertzea, saiatzea, eta ondorioak zehaztea. Ukazioak definitzen zuen era berean egia: idealismoaren, dogmatismoaren eta debekuen tankera eta molde guztiak arbuiatzen zituen. Gauza bakarra hartu beharra zegoen, haren ustez, kontuan: "gizateria sorkari benetako eta betierekoetan bildua eta haien bidez ikusia eta irudikatua". Analisia eta artistaren nortasuna elkartzeko kezkak tenka eta tirabira sortzen zuen teoria naturalistaren baitan, baina Zolak ez zuen sekula bere sormen lana egia estetikoen ziurtasunen mende jarri.
Naturalismoaren oinarri-oinarrizko balioei esker, Zolak zehatz epaitu zituen bere garaiko nobela eta antzerkia. Egia antzemateko baliabide gisa erabili zuen Zolak naturalismoa, biologian hitz horrek biltzen zituen pentsamoldearen eta metodoaren eraginez. Naturalismoaren indarrak osagai berri-berri bat ekarri zuen bere garaiko nobelagintzara: gorputza bere biluztasunean eta bere desioetan antzematea eta agerian jartzea.
Zolaren nobelak bere garaiaren ispilu zehatza ziren; beraz, historialariek kontuan hartu beharrekoak. Hala, Les Rougon-Macquart sailak izenburu hau zuen: "Bigarren Inperioaren garaiko familia baten historia naturala eta soziala". Les Trois Villes sailean, berriz, bere garaia eta hurrengo mendea dira gertakizunen denborak. Eta nobela horien giroak, pertsonaiak, eguneroko bizitzaren zertzeladak, ohiturak, arauak eta errituak ikerlariaren xehetasunaz aztertu eta adierazi zituen Zolak, baina aldi berean historia natural edo organiko bat idatzi zuen, gorputzaren arrazoiek eta ezinbesteek eratzen baitituzte gizarte bizitzaren arrazoiak eta ezinbesteak.
Zolak berehala antolatu zituen nobelak idazteko bere teknikaren elementu nagusiak: antolamenduaren trebetasuna, pertsonaia ugari, ondo bereziak eta elkarren mendekoak sortzeko ahalmena, eta narrazioaren nondik norakoa abiarazteko eta menderatzeko antzea. Nobela bat idatzi aurretik, Zolak egitasmoak prestatzen zituen ondoz ondo, eta, gainera, pertsonaien fitxategi bat egiten zuen, eta idatzi nahi zuenari buruzko irakurketen eta ikerketen ohar ugari egiten zituen. Obraren neurriak kalkulatzen zituen gero, era askotako simetriak antolaturik eta kontakizuna, elkarrizketa, deskribapena eta azterketa orekaturik. Paisaiek garrantzi handia dute Zolaren obran, eta pintura inpresionistaren eragin handia dute. Paisaia bezain garrantzitsuak dira, baita ere, erritmoa eta idazlan osoaren neurkera, era horretara Zolaren nobela bakoitzak esanahi sinboliko bat du eta orkestra lan baten tankera.
Pertsonaiak ere sistema oso baten baitan lantzen zituen. Lanbidearen eta gizarte mailaren araberako pertsonaia ereduak sortzen zituen alde batetik, baina pertsonaia bakoitzak zeregin jakin bat zuen kontakizunean, eta zeregin hori pertsonaiaren egiantzekotasuna bezainbat hartzen zuen kontuan egileak. Tragedietan eta epopeietan bezala, nahi bizi batek abiarazten ditu Zolaren heroiak -aberats izan nahiak, botereak, emakumeak, justiziak-, edo bestela izadiaren edo historiaren tresna soilak besterik ez dira, eta ia beti aurkariak edo etsaiak aurkitzen dituzte. Pertsonaia nagusien ondoan bigarren mailako pertsonaiak sortzen zituen, protagonistaren laguntzaileak edo haren kaltedunak. Heroia arazo handitan sartua egoten da beti, estutasunean, galbidean edo zalantza bizian. Bestalde, kontakizunaren logikak baldintzatzen ditu pertsonaiak, eta haien ibilerak gertaerez josita daude. Kontakizuna hari askotan adarkatzen da Zolaren nobeletan, eta pertsonaia jakin baten ikuspegitik edo beste batenetik irakurri, oso modu desberdinean irakurriko da nobela bera.
Zolaren nobeletan barne irudi eta obsesio jakin batzuk ageri dira, erromantizismotik surrealismoraino sortu izan diren joera eta inspirazio iturri nagusiekin bat egiten dutenak. Naturaren gaia aurrenik jarri zuen: hain zuzen ere, Zola modu espresionistan baliatu zen paisaiaz modu inpresionistan baino gehiago, paisaia izaki bizidun baten bultzadez eta grinez hornituta baitago haren nobeletan. Gauza bera egin zuen gorputzari eta grinei dagokienez: ordu arte inork ez bezala, Zolak irudikatu zituen gizakiaren nahikariak eta gurariak, haren zaputzak eta debekuak, jan-edanean eta sexuan, besteak beste.
Gorputzaren ikuspegi moral eta estetiko berria izan zuen bezala, herriaren ikuspegi berria izan zuen Zolak, XIX. mendean herriaren izatea gero eta serioago hartu izanarekin bat eginik. Jendetzaren eta herri higikundeen bizitasuna izadiko indarren bidez metafora bihurtu zuen, ur lasterren eta itsasoaren mugimenduen irudiekin. Zolarentzat, langile masen indarra guztiz ere berria zen gizartean eta eragin handikoa historiaren bilakaeran.